J. Ph. de Monté ver Loren (1929). De historische ontwikkeling van de begrippen Bezit en Eigendom in de landsheerlijke rechtspraak over onroerend goed in Holland. Utrecht: Kemink en Zoon.

[gecontroleerde scan van proefschrift-exemplaar. Alleen enkele hoofdstukken die van algemeen belang voor de amateur-historicus zijn. Het proefschrift in zijn geheel telt tenslotte 768 bladzijden, met zeer veel getranscribeerd materiaal. De auteur geeft wel een korte zakelijke index, maar helaas geen index op persoons- en andere namen. b.w.]

DE HISTORISCIIE ONTWIKKELING
VAN DE BEGRIPPEN

BEZIT EN EIGENDOM

IN DE LANDSHEERLIJKE RECHTSPRAAK
OVER ONROEREND GOED
IN HOLLAND

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR
IN DE RECHTSWETENSCHAP AAN DE RIJKSUNIVER-
TEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DEN RECTOR
MAGNIFICUS Dr. A. A. PULLE, HOOGLEERAAR IN DE
FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE, VOLGENS
BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT
TE VERDEDIGEN TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID

OP DONDERDAG 28 NOVEMBER 1929,
DES NAMIDDAGS TE VIER UUR

DOOR

JOHAN PHILIP DE MONTé VER LOREN

GEBOREN TE ZEIST

 
Niet ter voldoening aan een formaliteit, maar ter vervulling van een persoonlijk verlangen, wil ik bij het voltooien van mijn studie een woord van dank richten tot U allen, Hooggeleerde Heeren Professoren der juridische Faculteit en eveneens tot de Professoren Naber, Simons en Suyling, die de Faculteit verlaten hebben, maar van wie ik het voorrecht had, onderricht genieten.
In de allereerste plaats mijn dank aan U, Professor Rengers Hora Siccama voor den niet genoeg te waarderen steun, dien ik steeds van U mocht ondervinden, niet alleen bij de samenstelling van mijn proefschrift, maar ook daar buiten. Hoe dikwijls ik ook bij U aanklopte, geen moeite was U ooit te veel, met de grootste bereidwilligheid hebt U mij steeds ter zijde gestaan en mij den weg gewezen, hoe men wetenschappelijk werk moet aanpakken.
Daarmede hebt U mij voor mijn verdere leven iets meegegeven van onschatbare waarde, dat mij steeds met groote dankbaarheid zal blijven vervullen en nimmer doen vergeten Uw vriendelijke leiding vol hartelijke belangstelling.
Met erkentelijkheid wil ik hier de bijzondere medewerking herdenken van de Ambtenaren der Universiteitsbibliotheek en niet minder de groote hulpvaardigheid, die ik op het Algemeen Rijksarchief heb ondervonden.
De in dit boek voorkomende afschriften van wijlen Mr. Th. van Riemsdijk vereischen een woord van toelichting.
Toen ik eenige jaren geleden mij trachtte in te werken in het mij opgedragen werk van Mr. Th. van Riemsdijk, bleek het, dat aan de voltooiing daarvan, zou deze diens nagedachtenis niet onwaardig zijn, een langdurige studie diende vooraf te gaan. Om dit mogelijk te maken heb ik in overleg met Professor Rengers Hora Siccama een aansluitend onderwerp voor mijn proefschrift gekozen en daarmede tevens voorkomen, dat de algeheele voltooiing van het werk op de lange baan geschoven werd.
Dat ik bij mijn werk nimmer gebruik maakte van conclusies, of aanteekeningen van Mr. Th. van Riemsdijk, spreekt van zelf. Wel heb Ik afschriften, door hem gemaakt van in het Rijksarchief berustende stukken, als zoodanig in mijn boek opgenomen, om ook in dit verband de groote waarde van den veelomvattenden arbeid van Mr. Th. van Riemsdijk te doen uitkomen. Eere zij zijn nagedachtenis!

HOOFDSTUK I.

DE BEGRENZING VAN HET TERREIN VAN

ONDERZOEK.

Evenals bij de meeste rechtsinstellingen bestaat er bij bezit en eigendom continuiteit tusschen het oude en het moderne recht. Historisch onderzoek is dus het eenige middel om te verklaren, hoe de tegenwoordige begrippen bezit en eigendom ontstaan zijn en daardoor het verschil tusschen beide te leeren kennen.
De vraag is nu, welk tijdperk levert hiervoor de beste gegevens; m.i. de periode van ± 1300 tot ± 1500, m.a.w. de latere Middeleeuwen en wel om de volgende reden:
Van ongeveer 1500 tot 1795 heeft ons recht voortgeteerd op het reeds bestaande. De veranderingen door de receptie van Romeinsch recht veroorzaakt, raken op het door mij onderzochte gebied meer den vorm dan het wezen van het oude recht.
We nemen dus als uitgangspunt den tijd omstreeks 1300 omdat er sindsdien voldoende bronnen bewaard zijn gebleven ter verkrijging van een vrij zuiver beeld van het toenmalige rechtsleven.
We zijn voor ons onderzoek naar het ontstaan van bezit en eigendom op de landsheerlijke rechtspraak aangewezen, omdat de stamvormen van onze tegenwoordige begrippen bezit en eigendom zijn: het recht in possessoiren vorm en dat in petitoiren vorm, zooals we die beide aantreffen in de instructie voor het Hof van Holland

2
van 20 Augustus 1531. Deze ordonnantie sluit direct aan bij ons moderne recht, omdat men zich tot aan de Fransche overheersching van deze instructie heeft bediend¹).
De rechtstreeksche voorganger van de ordonnantie van 1531 is de instructie voor den Raad van 4 September 1462. Deze instructie is tevens de oudste voor ons doel bruikbare, want de oudere 'commissien' voor de Raden leveren geen gegevens voor ons onderzoek.
De instructie van 1462 is in wezen niets anders dan een opteekening van reeds lang in de landsheerlijke rechtspraak bestaande beginselen. Wij zullen er verderop tallooze bewijzen voor aantreffen.
Nu wij ons uitgangspunt hebben vastgesteld, zouden wij kunnen overgaan tot de bespreking van de iurisprudentie van den Graaf in geschillen over onroerend goed, maar hieraan dient vooraf te gaan een behandeling van de verschillende beteekenissen van de woorden bezit en eigendom.
_________
¹) Zie: Mr. Th. van Riemsdijk 'de Oorsprong van het Hof van Holland' blz. 205.

HOOFDSTUK II.

DE VERSCHILLENDE BETEEKENISSEN VAN DE
WOORDEN EIGENDOM EN BEZIT.

Een bespreking van de verschillende beteekenissen van de woorden eigendom en bezit moet noodzakelijk voorafgaan aan onze verdere beschouwingen, omdat deze termen in verschillende bronnen niet steeds dezelfde beteekenis hebben.
Bij het woord 'eyghendom' moeten wij een drietal beteekenissen onderscheiden:
1. 'Eigendom' in de beteekenis van allodium. In dat geval staat het tegenover leen in den ruimen zin van 'heerengoed'¹). Het wisselt dan af met het woord

_________
Duidelijk wordt deze tegenstelling besproken bij Winhoff (zie blz. 492 noot 1³). Zijn beschrijving van het landrecht van Overijsel levert ons in meerdere gevallen waardevolle gegevens, die bewijzen, dat de door ons in Holland aangetroffen rechtstoestanden ook in het Oosten van ons land voorkomen, hetgeen de waarde van het gevondene verhoogt. Hoewel Winhoff's werk uit 1559 dateert, beschrijft hij in hoofdzaak middeleeuwsch recht. De landbrieven, waaruit hij voornamelijk geput heeft, dateeren uit de 14de en de 15de eeuw, den zelfden tijd, waarover onze bronnen handelen. Met betrekking tot de tegenstelling: eigen goed heeren goed wordt bij Winhoff het volgende gezegd: 'Eigen goederen, werden in de Oude Landbrieven enz. in het bijzonder tegengesteld aan Leengoederen, Tinsgoederen en Hofhoorige goederen, anders genaamd Leengoederen (n.l. in ruimen zin) en Heerlijke goederen (heerengoed). Die benaaming van: Heerlijke goederen heeft hier ter plaatze haar uitzicht tot de bescherming en den rechtsdwang, als een Patrimonieel recht van heerlijkheid, aan een Leen-, Tins- en Hof-heer over het goed toebehoorende. Hierom zijn bloote erfpachtsgoederen, zonder dat een Patrimonieele

4

'vrijeyghen', dat slechts deze ééne beteekenis heeft en waarin de bedoeling duidelijker uitkomt.
2. 'Eigendom' in den zin van petitoir recht, in tegenstelling tot recht van possessoiren aard.
3. 'Eigendom' als naam voor een bepaald zakelijk recht. Het staat dan tegenover de andere zakelijke rechten.

Het woord 'eygen' in den zin van allodium duidt aan, dat men geen 'heer' boven zich heeft, wiens 'man' men wegens het goed is. In de verhouding van 'heer' en 'man' ligt opgesloten, dat de 'heer' rechter is en de 'mannen' het gerecht vormen voor de hun betreffende feodale zaken. Houdt men goed van een ander, dan zijn er dus twee mogelijkheden. Is deze ander geen 'heer' en zijn de houders van het goed niet zijn 'mannen', dan blijft het goed allodiaal, zoo bijv. bij pacht, vruchtgebruik, e.d. Is de ander, van wien men 't goed houdt, echter wel 'heer', dan is het goed feodaal in den ruimen zin van
_________
rechtsdwang daarover aan den Dominus directus toekomt, geene Heerlijke goederen, doch werden ... als eigenlijke goederen aangemerkt. Eigenlijke goederen zijn anders ook genaamd alodiaale goederen ... Zoo bevindt men dat uit veele alodiaale goederen een Tins werd betaald; die echter, in den bepaalden zin, geene Tinsgoederen zijn, omdat de Tinsheer geen Heerlijk recht of Rechtsdwang over die goederen heeft, noch dezelven naar de rechten van eenen Tinshof, in het stuk van erfenis (e.d.) werden geregeerd; anders dan Tinsgoederen, die nevens Leen- en Hofhoorige-goederen, aan eigelijke of alodiaale goederen werden tegengesteld, en welke Leen-, Tinsen Hofhoorige-goederen erven naar nature der goederen (d.w.z. naar Leen-, Tinsen Hoferfrecht).'
De commentaar op Winhoff omschrijft dus leen in den ruimen zin als: goed, onderworpen aan den rechtsdwang van een heer. Als de dominus directus geen patrimonieelen rechtsdwang heeft, is het goed allodiaal.

5

'heerengoed'. Dit is bijv. het geval bij leen (in engen zin), bij dienstgoed en bij hofgoed en ook bij sommige tinsgoederen; er zijn echter ook allodiale tinsgoederen, n.l. die, welke men houdt van een persoon, die geen 'heer' daarover is.
Bij de tinsgoederen, die 'heerengoed', dus leen in ruimen zin zijn, is er sprake van een tinsheerlijkheid, d.w.z. een specialen rechtskring, waarin de tinsheer rechter is en de tinsmannen het gerecht vormen. Bij allodiale tinsgoederen, ontbreekt deze speciale rechtskring en hebben we te doen met een vorm van pacht of erfpacht.
Heerengoed, feodaalgoed in ruimen zin, omvat dus veel meer, dan waaraan wij bij het woord leen gewoonlijk denken. Het leen in engen zin, het militaire leen, of, zooals men het vroeger uitdrukte, het 'leen in manscap', is dus maar één soort van feodaal goed.
Ter staving van het voorafgaande eenige voorbeelden uit de bronnen, waaruit blijkt, dat 'eygendom' het tegengestelde van leen kan beteekenen.
Wij lezen in een verkoopbrief van 27 juni 1376¹) aan het slot:
'Ende dit voorseyde lant love ic (de verkooper) den kooper te waeren als eigen goede (dit staat hiertegenover leen, want uit het voorafgaande blijkt, dat het een door den leenheer aan den verkooper als leen 'quyt gescouden' goed is) ten eeuwigen dagen.'
Dat 'eygendom' staat tegenover leen, ziet men duidelijk in een brief van 19 Sept. 1386²).
'Want Heer Splinter van Loenresloot veel manne ende
_________
¹) van Mieris III, 325.
²) van Mieris III, 448.

6

verbande ghecreghen heeft mit dranghe ende mit dwanghe, so sel Heer Splinter alle die manne ende alle verbande claerliken quyt scelden van alre manscap, ende verbande, die si hem gheloeft hebben, ende zal den eyghendom van den goede, daer zi zine mannen of gheworden sijn, weder overgheven in den Gerechte, daer si gheleghen sijn ende mede alle brieven, die hi van manscap ende verbande daer of heeft, overgheven.'
Uit een beleeningsbrief van 26 Augustus 1414¹) zien wij eveneens, dat eigendom tegenover leen staat. Er wordt daar gezegd:
'behoudelic dat si (de beleenden) alle eigen erven ende lande, hebben, bezitten, ende gebruyken sullen tot hoeren vryen eigen, ende die vercopen, ende anders hoeren vryen wille dair mede doen, geliken mit anderen hoeren eigenen goeden.'
Hierin wordt dus tevens a contrario geconstateerd, dat de leenman, zonder consent van den leenheer, zijn leen niet mag vervreemden. De uitdrukking 'vry eigen' is dus kenschetsend voor de bevoegdheid van den gerechtigde. Immers de allodiaal gerechtigde mag 'vrij' zijn 'eigen' wil met zijn goed doen, de feodaal gerechtigde mag dit niet, maar heeft voor allerlei rechtshandelingen de goedkeuring van zijn heer noodig. Dat deze verklaring van het woord vrijeigen juist is, blijkt uit het feit, dat wij inderdaad naast 'vry eyghen goed' de omschrijving aantreffen: goed, waarmee men zijn 'vry eygen wille' doen mag.
Duidelijk blijkt dit uit een brief van 16 Maart 1285²),
_________
¹)van Mieris IV, 298.²)van Mieris 1, 448.

7

waarin een gift van land gedaan wordt: 'te vrien eighene ende om sinen wille dair mede te doene'.
Het zelfde vinden we in een brief van 4 April 1386¹), waarbij Hertog Albrecht land geeft aan de Vrouwe van Zulen: 'aan hoer of hoeren nacomelinghen of hoeren rechten erfnamen, om die landen te houden ende te ghebruken eweliken tot hoeren vrijen eyghen ende hoeren vrijen wille dair mede te doen, het si te vercopen, te versetten of te verhueren of te gheven of anders, hoe dat sij, tot hoeren besten oirbaer, gheliken anders hoeren eyghen goede ende mit alre baten ende scoenessen, die dair off verscinen moghen tot ewigen daghen.'
Nog duidelijker spreekt een brief van 1 April 1433²), handelend over de teruggave van in beslag genomen allodiale goederen aan de erfgenamen van den beslagene 'om die te gebruycken tot ewigen dagen en de hairen vrijen eyghen wille dair mede te doen'.
De merkwaardigste bewijsplaats voor onze opvatting vormt een brief van 17 September 1290 ³). Daarin wordt gesproken van 'vrije leengoeden', wat op het eerste gezicht onbestaanbaar lijkt. Het stuk is een blanco machtiging van den leenheer aan den leenman, om de leengoederen te mogen overdragen aan een ander, die dan in zijn plaats leenman ervan wordt. De leenman behoeft hier dus voor vervreemding geen toestemming aan zijn heer te vragen. Ten opzichte van de vervreemdingsbevoegdheid staan deze leengoederen dus practisch op één lijn met vrij eigen goed, vandaar dat men ze 'vrye' leengoederen noemt. De brief luidt:
_________
¹) van Mieris III, 434.
²) van Mieris IV, 1010.
³) van Mieris 1, 509.

8

'Wy Willem, Ridder, Heer van Striene, maken condt, dat alle dat landt, moer ende gors, dat leghet enz. (volgt omschrijving der grenzen) dat dit voorscr. landt moer ende gors Willem Hugemans sone onse neve ofte syne oudste oir, die nae hem comen mach, kindts kindt te latene, ende ymmer den oudsten oir, mogen vercopen ende wettelycken waeren soo wien, die sy willen, ende haeren wille mede doen, alse met haeren vrijen leengoede.
Ende Wy Willem beloven voor ons ende voor onsen oir, die nae ons comen mach, allen denghenen, die tegens Willem Hugemanse of synen oir voorschreven, landt, moer of gors, binnen desen voorgenoemden palen gecocht hebben of koopen sullen, te houdene ende te doen houden, te vrijen, te wetten, ende te waeren teghens allen menschen, over Heere van desen goeden voorschreven.
Gegeven in 't jaer ons Heeren MCCXC op St. Lambertusdagh.' Dat tegenover leengoed eyghen goed staat, blijkt ook uit den volgenden brief van 23 Aug. 1418¹) inhoudend een gift van goederen 'om die te hebben, te besitten, ende te gebruyken, geliken andere syn eygelike goede, behoudelic of dair eenige leengoede syn, dat hi die van ons houden sal tot enen onversterflicken erfleen. '
De tegenstelling: 'eyghendom' - 'leen' komt wederom scherp tot uiting in een brief van 1 juni 1416²), en wel in het volgende gedeelte:
'ende veel goeder lude Willem Eggart's Manne sijn, van leengoede, die sij van hem houden, dair die eyghen-
_________
¹) van Mieris IV, 493.
²) van Mieris IV, 371.

9

dom na alle leenrecht sijn of is, so dat tot sommige tiden sijn goede aengesproken worden tot enen zeventuygh', d.w.z., dat hij op moet treden als zeven.
Hij krijgt in het vervolg van den brief speciale bevoegdheid, om zich daarbij te laten vertegenwoordigen, wat dus blijkbaar anders niet is toegestaan. Bij een zeventuig tellen dus de naastgelegen goederen mee, onverschillig of ze leen of allodium zijn. Het zeventuigsrecht werkt alleen met 'eijgendom' en negeert dus het leenstelsel, vermoedelijk, omdat het zeventuig ouder is dan het leenstelsel en stamt uit een tijd, toen men nog uitsluitend allodium kende. In geval nu een van de betrokken 'tuigende' goederen een leen is, is het de vraag: wie is als 'eigenaar' ervan te beschouwen, de leenheer of de leenman, want de eigenaar moet als zeven opkomen.
In ons stuk, anno 1416, wordt de leenheer nog als eigenaar van het leen beschouwd. Het zeventuigsrecht construeert het eigendom van een leen dus historisch, in overeenstemming met het ontstaan van de leenverhouding. Immers bij een teleologische constructie zou men niet den leenheer, maar juist den leenman aanwijzen om te 'tuigen', daar deze laatste beter van de plaatselijke verhoudingen op de hoogte is.
De tweede beteekenis van eigendom, n.l. eigendom staande tegenover bezit in den zin van possessoir recht, is van jongeren datum. Zij valt geenszins samen met de zoo juist besprokene. Immers vrijeigen goed kan zeer wel slechts possessoir zijn toegewezen en omgekeerd kan het recht op een leen zeer goed petitoir zijn. Men kan dus een leen hebben 'in eigendom' en een allodiaal goed in 'possessie'.

10

Dat deze tweede beteekenis van 'eyghendom' van later datum moet zijn, blijkt onmiddellijk, wanneer men bedenkt, dat oorspronkelijk 'possessie' als afzonderlijk rechtsinstituut niet bestond en dus evenmin haar tegengestelde: 'eigendom'. Daarom treffen we het woord eyghendom ook eerst in jongere bronnen in dezen zin aan. Een duidelijk voorbeeld waarin 'eigendom' tegenover possessie staat, levert ons een sentencie van het Hof van 16 Mei 1460, waarin een possessoire toewijzing wordt gedaan, welke gevolgd wordt door de woorden: 'reserverende aan de tegenpartij zyn actie van den eygen ende proprietijt van den lande'.
Deze tweede beteekenis van eigendom is gemakkelijk te onderscheiden van de beide andere, immers men kan haar afleiden uit het voorkomen van termen als: 'ten eeuwigen dage' e.d. of wel uit het ontbreken van een possessoire clausule. De uitdrukking, die wij zoo dikwijls in onze bronnen aantreffen, dat een goed wordt toegewezen 'in vrijen eyghendom, ten eeuwigen dage', wil dus zeggen, dat het goed geen leen is en dat het ten petitoire wordt toegekend.
Een goed voorbeeld hiervan vinden we in art. 14 van het Handvest voor Zuid-Holland van 9 juni 1303¹): 'van allen leggenden erve (d.w.z. onroerend goed), binnen den banne, daer dat gelegen is, dat de Ambochtsheer te berechten heeft mitten gesworen van den lande binnen den banne, daer it gelegen is: dat's te verstaen zoo wie die rechter mitten seven Heemraders in den Ambocht, daer dat erve gelegen is, in kennen in vrijer giften, in vryen eigendom, dat dat erve eeuwelyck
_________
¹) van Mieris II, 28.

11

(dus ten petitoire) syn blijven sal, totter tyt toe, dat hij 't selver overgeeft met syns selfs hant'.
De derde beteekenis vereischt op zichzelf geen nadere toelichting, alleen bestaat de moeilijkheid, dat tusschen deze beteekenis en de eerste verwarring mogelijk is. Vinden wij echter in plaats van de termen 'eyghendom' of 'eyghen' de woorden 'vryen eigendom' of 'vryeighen', dan kunnen we zeker zijn met de eerste beteekenis te doen te hebben. Het woord 'vrij' wil hier immers zeggen: zonder een 'heer' boven zich. In andere gevallen, waarin de toevoeging 'vrij' ontbreekt, moeten wij uit het verband zien op te maken, wat bedoeld is en soms zelfs is dit onmogelijk, omdat beide beteekenissen in één en hetzelfde woord door elkaar loopen.
Verwarring tusschen beteekenis drie en twee kan men vermijden, door vast te houden aan het beginsel, dat ieder zakelijk recht, dus ook dat van eigendom, petitoir of possessoir erkend kan zijn. Men kan dus het zakelijk recht van eigendom hebben òf in bezit òf in eigendom.
Dat eigendom ook in Middeleeuwsche bronnen gebruikt wordt in zakenrechtelijken zin blijkt o.a. uit de dingtaal van Zuid-Holland¹). Daarin staat bijv. 'eigendom' tegenover pandrecht:
'Een man, die vroonen wil, die sal te kennen gheeven, hoe dat hij erff heeft leggen, daer hij aen gepandt heeft nae den rechte van den lande. Ende dan sal hij begeeren, hoe hij met recht sculdich es te comen aen den eygendom'.
Het begrip eigendom in tegenstelling tot het recht
_________
¹) Oudste Rechten van Z. H. blz. 303.

12

van gebruik, treffen we aan in het 'Arbitrium Ducis Wilhelmi de litibus inter Dominum et Monasterium Egmundae' van 3 October 1411¹):
'Item Dominus Egmundensis habebit usum terrarum incultarum, vulgariter dictarum Duynlant, pro nutriendis cuniculis, sed non locabit illas alicui nec ponet custodem, vulgariter scutter, in eisdem terris, nec intromittet se de aliqua proprietate (Hollandsche vertaling: 'in eenige eigendom¹) dictarum terrarum, sed habebit simplicem usum (Hollandsche vertaling: 'het enkele gebruik¹) pro cuniculis nutriendis, ut dictum est supra.
Sed Abbas praedictus habet proprietatem illarum terranim et potestatem locandi quibus et quando voluerit'.
Verdere bewijsplaatsen, dat ook in Middeleeuwsche rechtsbronnen het begrip 'eigen' voorkomt in den zin van een bepaald zakelijk recht, staande tegenover huur, gebruik, erfpacht en dergelijke iura in re aliena, vinden wij o.m. in de volgende keuren:
Een keur der stad Gouda²) van 1483 stelt duidelijk tegenover den huurder 'den eygen':
'Soe is overdragen by der vroescap, dat alle diegene, die enige huysen hueren, dat sy die niet over en moeten geven buyten consent van den eygen.'
Een dergelijk voorbeeld vinden we in art. XXII van de nieuwe keur van Schiedam ³), waar tegenover elkaar gesteld wordt: 'gheeyghent zyn aan' en 'in huyre' hebben van een huis.
Juist in stedelijke keuren moeten wij aan het woord eigen meestal deze beteekenis hechten, omdat binnen de ste-
_________
¹) van Mieris IV, 178.
²) Rechtsbronnen v-an Gouda, blz. 488.
³) Rechtsbronrien 'van Schiedam, blz. 109.

13

den het leenrecht geen, of althans geen belangrijke rol speelde, zoodat de tegenstelling allodiaal - feodaal daar weinig voorkomt.
Ook het woord bezit heeft tweeërlei beteekenis. Het duidt zoowel een feit als een recht aan, n.l.:
De uitoefening van een recht, hetzij terecht, hetzij ten onrechte en:
Voorloopig gerechtigd zijn.
De eerste beteekenis spreekt voor zichzelf, maar de tweede vereischt eenige toelichting.
Men wordt als voorloopig gerechtigde erkend, ingeval er aanwijzingen zijn, dat men de gerechtigde is, maar geen volledig bewijs daarvan. Zoo leidt bijv. het uitgeoefend hebben van een recht tot possessoire bescherming, omdat dit als een aanwijzing wordt beschouwd voor het goed recht van den uitoefenaar. Deze possessoire bescherming geldt, totdat men er later door zijn tegenpartij met beter recht uit gewonnen wordt. Wij hebben bij deze beteekenis van bezit dus duidelijk met een recht te doen, want zonder recht geen beter recht.

HOOFDSTUK VII.
DE LANDSHEERLIJKE RECHTSPRAAK OVER ONROE-
REND GOED VAN WEDUWEN, WEEZEN, EN
ANDERE PERSONAE MISERABILES.

 
Ook in zaken van weduwen, weezen en andere 'miserabile personen' is de landsheer, wanneer zij bij hem een klacht indienen, de competente rechter en wel als uitvloeisel van zijn patronaat over deze personen.
Dit patronaat is, evenals de bescherming van geestelijken, van den Frankischen koning afkomstig¹) en rechtstreeks op de landsheeren overgegaan. Het behoort dus niet tot die bevoegdheden, welke de Graven zich in den loop der Middeleeuwen geleidelijk hebben verworven.
De bescherming van personae miserabiles betreft zoowel hun persoon²) als hun goed. Wij zullen echter alleen die zaken behandelen, welke hun onroerende goederen betreffen, omdat deze groep de gegevens
__________
¹) Zie Brunner II blz. 73, waar gezegd wordt: dat het Frankische koningsgerecht oordeelt over zaken, waarbij personen betrokken zijn, die onder bijzondere bescherming des konings staan.
²) Een duidelijk voorbeeld, dat personae miserabiles onder 's Graven bescherming staan, wat hun persoon betreft, vinden we in het Handvest voor Amsterdam van 9 Dec. 1342 (van Mieris II, blz. 668 e.v.) dat zegt: 'Worde eenige ellendige man dootgeslagen, daer soude die Baeliu ('s Graven directe vertegenwoordiger ter plaatse), of dien hij 't beval, van onsen weghen mede klagen, ende die ocepenen dair af wijsen. dat recht is'.
Bij doodslag op een persona miserabilis dient dus de Balliu van 's Gravenwege de klacht in ter vervanging van de familie van den verslagene.

142

bevat voor de ontwikkeling van de begrippen bezit en eigendom.
Een voorbeeld, waarin we, den Graaf van rechtswege als beschermer van personae miserabiles, en wel van weduwen en hunne goederen zien optreden, vinden we in den volgenden brief van 19 Augustus 1320¹).
'Wi Willem Grave enz. ombieden allen onsen Bailliuwen ende Scouten, die nu sien of wesen sullen, daer dese brief toecomen sal, dat si Ver Margrieten, Heeren Jacobs wijf van Moerdrecht, van onsen weghen bescermen, ende niet en gedoghen dat haar ijemand of pande sulke scout, als Heer Jacob van Moerdrecht, haer man, ghemaket hevet¹).
Ende dat en gien Bailliu noch Rechter daer over en sie, noch en stae³) daer heer Jacob voorsz. eenighe gifte gheve van alsulken goede, als haer bestorven es van haren broeder, ende willen, dat men haer des vrielike late gebruken, ende haer daer in bescerme, ende rechte doe, ghelike of si sonder manne ware.
Ende alsulc goed, als si nu hevet, het sie van besterfte van haren broeder, of andere goede, ende si besittet, daer en willen wi niet, dat Heer Jacob voorseyd noch an goede, noch an lande, noch an renten, erghend syn handen an sla, jof haer onbruke doe.
Ghegheven in die Hage des Dinxendaghes na Onser Vrouwendach te half Oeste, in 't jaer ons Heeren Mccc ende twintich.'
_________
¹) van Mieris II, 238. ²) haar goed is dus niet aansprakelijk voor schulden van haar man. ³) Er wordt hier dus gedacht aan gerechtelijke overdracht van onroerend goed, ten overstaan van den schout, of, wat merkwaardigis, ten overstaan van den Baljuw.

143

Er blijkt hier, dat bezitsstoornis door den Graaf wordt verboden, en evenals later in de instructies 'ongebruik' wordt genoemd. We hebben hier een geval,D waarin tegenwoordig scheiding van goederen zou plaats hebben, want de man maakt kennelijk misbruik van zijn macht over de goederen van zijn vrouw. De Graaf grijpt in zoo'n geval in. Hij treft een regeling, waardoor het goed van de vrouw niet meer aansprakelijk is voor de schulden, aangegaan door den man. Diens vervreemdingsbevoegdheid t.a.z. van zijn vrouws goed wordt uitgesloten.
De Graaf geeft dus dispensatie van het landrecht en wel door middel van een fictie, want hij beschermt hier de getrouwde vrouw, alsof ze weduwe ware. Ook later zullen wij het verschijnsel aantreffen, dat de Graaf het begrip persona miserabilis door een fictie uitbreidt om zoodoende een grond tot ingrijpen te krijgen. De Graaf maakt dus nog niet rechtstreeks uitzonderingen op het landrecht, zooals in later tijd bijv. door het geven van ordonnantie's, maar wijzigt het met behulp van fictie's op dezelfde wijze als ook de praetor deed.
Door zijn optreden als dispensator komt de Graaf geleidelijk boven het recht te staan, waaraan hij oorspronkelijk, als rechter in Germaanschen zin, volkomen onderworpen was. De ontwikkeling van de Grafelijke macht in deze richting gaat verder, steeds meer wordt het als een recht van de Grafelijkheid beschouwd, om geschillen op te lossen met wijziging van het landrecht. Dit uit zich ook daarin, dat de landsheer speciaal rekening houdt met de billijkheid.
Met de weduwenbescherming hangen ten nauwste samen de vele lijftochtszaken, waarmee de Graaf zich

144

bemoeit. Deze bescherming van den lijftocht aan een weduwe gemaakt, is een rechtsplicht, die op den landsheer rust. Dit wordt met zooveel woorden gezegd in een brief van 26 Maart 1324¹).
,Wi Willem Grave enz. maken cond, want Pieter van den Vlieten onse (bastaard) zwagher, daer God die ziele of hebben moete, ghelovet hadde te maken, voor den Biscop van Utrecht ende voer ons, alle die tiende, die hi hadde van den Heeren van Sente Pieters tot Utrecht, met anders al sinen goede dat hi haer gemaect hadde voer ons, erve, have, roerende, onroerende, uytghenonien syn Ambocht, joncfrouwen Gertruden, sineri wive, toet haren lyftochte.
Ende in deser tienden voirscr. gheloven wi haer te houden tote haren live met desen brieve, als wi Vrouwen ende Joncfrouwen tote haren lyftochte sculdich sien te houdene, na zeden ende costumen van onsen lande.
Ghegheven des Manendaegs na Mitvastene in 't jaer ons Heren Mccc ende xxiv.'
We zien hier, dat de lijftocht gemaakt is ten overstaan van den Graaf, terwijl het gemaakte goed geen, of althans niet in zijn geheel, leengoed is. Tevens bevat dit stuk de considerans, waarom de Graaf zich met zaken over lijftochten en andere goederen van weduwen bemoeit en haar daarin beschermt. De Graaf zegt n.l., dat hij hiertoe verplicht is als landsheer, qualitate qua.
Deze, zelfde bescherming treffen wij aan in een stuk van 23 july 1331¹). Bij Grafelijk bevel wordt deze
_________
¹)van Mieris II, 338. ²) van Mieris II, 520.

145

bescherming overgedragen aan den Balliu, 's Graven ambtenaar en directen plaatsvervanger.
'Wi Willem Grave enz. ombieden U Heeren Janne van Polanen, onsen Balliu van Rynland, jof zoe wie namaels Balliu in Rynland wesen sal, dat ghi Veren Badeloghen, Willems wyf van Leyden, is dat zake, dat Willem stervet eer si, dat ghi hoir helpt, dat hair hoire brieven (d.w.z. de rechten daarin vermeld) gehouden worden, die si hevet, ende dat ghi hair doet dat recht van den lande, des en laet niet.
Ghegheven des Dinxendaghes na Sinte Margrietendach in 't jaer ons Heeren Mcccxxxl.'
In de latere Middeleeuwen duurt deze bescherming voort. In een brief van 1 Aug. 1414¹) belooft de Graaf, evenals boven, een weduwe in haar lijf tocht 'te houden ende te starcken hoir leven lang durende, na rechte ende custume van onsen lande, dair die goede gelegen sijn.'
Ook in de instructie's van het landsheerlijk Hof, vinden Wij deze bescherming terug.
Zoo zegt art. Lxxxv uit de Instructie van 1462:
'Item dat bij gebreecke van de Balliuwen van den Lande, (deze zijn immers de vertegenwoordigers van den landsheer en hebben dus voor diens beschermelingen te zorgen), indien dat er eenige Edele Mannen of Machtige Personen waren, die Vrouwen, Weduwen, Wesen of andere Landtluyden (de poorters worden dus weer uitgezonderd, voor hun zorgt immers hun stadsregeering) onrecht en overlast deden, of bedwingen wouden, of andere arme onnoosele Menschen vexeer-
_________
¹) van Mieris IV, 294.

146

den, soo sullen die van den Raede voor henluyden ontbieden ende doen komen sulcke machtige Personen ende sullen op die overlasten sulcke provisie doen ende by alle behoorlijcke remediën daer in soo voorsien, als daer in behoort gedaen te wesen.'
Bij nalatigheid van de Baljuwen zorgen de Raden voor het 'afdoen van cracht', die aan personae miserabiles gedaan wordt, evengoed als wanneer er direct bij hun geklaagd wordt.
Artikel VIII uit de instructie van 1531, dat een overzicht geeft van de competentie van den Raad, zegt:
'Item sullen de Stadhouder ende Rade kennisse nemen van saecken onbejaerde (d.i. minderjarige) kinderen, Weduwen en Weesen ofte andere miserabile personen aengaende, die aan den Raedt eerst klagtigh komen ende provisie van justitie begeeren, omme aldair in rechte te blijven.
De Raad is dus in zake personae miserabiles bevoegd, als er niet reeds bij het gewoon gerecht een klacht is ingediend. Het is dus competentie bij preventie. Hier geldt de regel, dat bij concurrentie van rechtsmacht, het gerecht, waarbij de zaak het eerst aanhangig is gemaakt, vóórgaat.
Een uitwerking van den algemeenen regel uit artikel VIII vormt art. XII uit de zelfde instructie, dat zegt: 'Item indien by gebreecke, negligentie, faveur oft dissimulatie van den Balliuwen, Schouten, ofte andere groote Officiers, eenige Vrouwen, Weduwen, Weesen, arme Landtluyden of andere, by eenige Edele Mannen of machtige Persoonen overlast geschiede, of ondeuchdelicken by hen gevexeert worden, soo sullen de Stadhouder, President ende Rade deselve ontbieden,

147

ende op de overlasten provisie doen ende bij allen behoorlijcken remedien daer inne voorsien, als daer inne behoort.
Ook in andere artikels uit de instructie's komt de landsheerlijke bescherming van personae miserabiles, met de daaruit voortvloeiende iurisdictie van het Hof, tot uiting.
Artikel IV b.v. uit de instructie van 1462 zegt:
'Item dat in de voorsz. Raedtkamer gheordineert wesen sal een Advocaet-Fiscael, die welcke last hebben en gehouden wesen sal te pleyten alle saecken, ende voort alle materien aengaende myn voorn. Heere.
Ende sal oock mede gehouden wesen te sustineren alle saken en questien van arme ende ellendige personen, sonder daeraf eenigh loon te nemen, ende sal te vrede wesen met sulcke wedden, als mijn voorsz. Heere hem ordineren en geven sal.
De advocaat van den landsheer bij den Raad behandelt dus qualitate qua zaken van personae miserabiles, welke, zooals ook hier blijkt, voor den Raad komen.
Met dit artikel correspondeert art. XXV uit de instructie van 1531, dat luidt:
'd'Advocaet-Fiscael, oft de Procureur-Generaal - alsser geen Advocaet Fiscael sal sijn - sal gehouden wesen te pleyten alle de saecken ende materien ons aengaende.
Ende sal oock mede gehouden wesen te sustineeren alle saecken ende questien Arme ende Miserabele Pesonen aengaende, des versocht synde, sonder daeraf eenigh loon te nemen, maar sal te vreden wesen met sijn wedden. '
's Graven bescherming gaat echter nog verder: niet

148

alleen worden de zaken van personae miserabiles van . s Graven wege bepleit, maar zelfs wordt inbreuk op hunne rechten van 's Heerenwege opgespoord, zonder dat zij zich bij den Raad beklaagd hebben.
Dit blijkt uit art. V van de instructie van 1462:
'Item sal in der voorsz. Kamer van den Rade voertaen wesen een Procureur-Fiscael, de welcke gehouden sal wesen twee-werf 's jaers een ommeganck te doen, overal in de Balliuscappen en Schout-ambachten¹) van Holland, Zeeland ende Vrieslant om te ondersoecken die opsetten, die er ghemaeckt mogen wesen tegens die Rechten ende Hoogheyt van mijnen voorsz. Heere, ende de Geestelyke Persoonen, Weduwen ende Wesen, ende oock tegens arme ende onnosele Menschen, om aldair informatie te doen van alle beklachten, die men hun doen sal.
Ende 't gunt by hem aldus bevonden sal wesen, sal hij bij goede verklaringe in gheschrifte stellen ende van alles in der Kamere voor den Raede syn rapport doen; ende voort daerop te vervolgen die behoorlycke provisien die se noodelyck daertoe dienen en behoeven sullen. -
De Procureur-Generaal is dus de Ambtenaar van het O.M.¹) in zake alle inbreuken op 's Graven heerlijk-
_______
¹) dus niet in de steden, want de Raad heeft oorspronkelijk alleen iurisdictie over het platteland.
²) Dat dit ook vóór deze instructie reeds zijn taak was, blijkt duidelijk uit een stuk van 15 Dec. 1436 (IIde Memoriaal Rosa f. 125 v*, Uitgave blz. 223), waarin wordt gezegd: Aangezien deze zaken 'Ons en de Onser heerlicheyt groltelic tegendragen', worden de delinquenten gedagvaard voor den Raad te verschijnen, om zich tegen den Procureur-Generaal te verantwoorden.

149

heid, waarmee op één lijn wordt gesteld inbreuk op de rechten van personae miserabiles, 's Graven beschermelingen.
Wij hebben hiermee de competentie van den Graaf in zaken, waarbij personac miserabiles betrokken zijn, in groote trekken nagegaan en kunnen dus overgaan tot toepassingen ervan. Wij zullen ons daarbij bepalen tot die geschillen, welke loopen over onroerend goed. omdat deze ons de gegevens verschaffen voor de ontwikkeling van bezit en eigendom.
Ons oudste voorbeeld is te vinden in de stukken, handelend over de nalatenschap van den Burggraaf van Leiden, betreffendë den lijftocht van diens weduwe
Bij brief van 20 September 1336¹) beveelt de Graaf aan zijn Balliu van Rijnland om bij overlijden van den Burggraaf van Leiden, van 's Graven wege beslag te leggen op al wat tot het Burggraafschap - een leen van de Grafelijkheid - behoort. De Balliu moet dit overdragen aan den bewindvoerder, dien de Graaf en de Burggraaf samen hebben aangewezen, en dezen daadn houden als 's Graven zaakgelastigde. Deze regeling geldt voor alle goederen, die de Burggraaf nu q.q. bezit en welk leengoed hij houden zal tot zijn dood, tenzij zich iemand voordoet, die bewijst, dat hij er meer reat op heeft. We treffen hier dus in eenigszins anderm vorm de clausule aan, die bij beleening gebruikelijk is, inhoudende, dat het recht van den leenman geldt -behoudens een yegelyck syns rechts'.
Voorts beveelt de Graaf aan zijn Balliu, om de weduwe van den Burggraaf te houden in in den lijftocht,
_________
¹) van Mieris II, 587.

150

dien deze haar gemaakt heeft ten overstaan van en onder garantie van den Graaf. Hier fungeert dus de landsheer als garant bij een rechtshandeling ten bate van een weduwe, allodiaal goed betreffende. We zien hier 't nut van de gewoonte van aanzienlijke personen om hun rechtshandelingen door den Graaf te doen bekrachtigen, immers ingevolge deze garantie beveelt nu de Graaf speciaal aan zijn Balliu om het aldus gevestigde recht te handhaven en om de weduwe in het haar in vruchtgebruik gemaakte goed te houden. Ondervindt de Balliu hierbij tegenstand, dan mag hij den heerban oproepen om de weduwe met militaire macht in het rustig genot van haar goed te handhaven. leder, die den Balliu hierbij tegenwerkt, zal de Graaf straffen aan zijn lijf en goed, wegens verzet tegen den Balliu en de inbreuk, die hij maakt op 't goed van een weduwe.
Het stuk zelf luidt:
'Willem Grave enz. ombieden U, Heere Jan van Polanen onsen bailliu van Rijnland, jof soo wie op die tyd Bailliu van Rynland es, soe wilke tyd des Burchgraves van Leyden gebreket ende van live te doede comt, dat ghi van onsen weghen ju hand slaet ane al die heerscippen ende ambochten, ende liene, dat ter Burchgraefscip van Leyden toebehoirt.
Ende dat ghi den ghenen, dien wi ende die Burchgrave van Leyden bevolen hebben syn ambochte ende syn heerlichede ende syn goed te bedriven (d.i. te beheeren), houd van onser weghen ende tot onser behoef, in de alle den goede voirscr., dair die Burchgrave in geseten hevet tote deser tijt toe, ende bezitten sal tot siere doit toe, ter tyt toe dat ons yemand mit scoenre

151

redene betoghet, dat hi er beter recht toe hevet¹), ende dien willen wij doen, dat wi sculdich sijn te doen.
Voirt dat ghi Veren Justinen, der Burchgravinne, houd in alle hoir lijftochte, die hoir die Burchgrave voirsz. mit onser hant gemaect hevet, ende wi beseghelt hebben, ende ghi se houd in half der eygheliken goede, dat die Burchgrave laten zal na siere doit, boven der scout die hi sculdich es ende kenliken es, na den rechte van den lande, ten waire dat men se mit enen rechte dair uyt wonne²).
Ende woude ju hier in yemand wederstaen, soe ombieden wi u, dat ghi vermaent onse Bailliuwe omtrent u gheseten onse welgheboren lude, poirteren ende ghemeenten³), dat si u dairin also stercken van onsen weghen, dat sij 't vriliken ghebruyken moghe.
Ende ombieden hun allen die ghi er toe vermaent, dat si U also helpen ende stercken, also lief als si ons hebben in desen dinghen¹), dat ghy 't U mid redene beloven moghet.
Ende wair yemand, die U hinderde jof wederstonde, dat souden wi houden ane syn lyf ende ane syn goed.
_________
¹)Dit is geen possessoire clausule, omdat er geen sprake is van uitwinning door een bepaalde tegenpartij, maar van erkenning van eventueele rechten van derden, zooals ook bij petitoire toekenningen in het algemeen het geval is.
²) Merkwaardig is, dat hier, we zullen dit verschijnsel trouwens meer aantreffen, de welgeborenen individueel verschijnen, maar de huislieden als 'gemeente', evenals de buren van een mark. Het feit, dat de geërfden van de Hollandsche ambachten een 'gemeente' vormen. is dus een aanwijzing voor de juistheid van onze meening, dat de Hollandsche ambachten uit marken ontstaan zijn.
³) De Graaf wijst dus zijn onderdanen op hun plichten tegenover hun heer.

152

Ghegheven tot Sente Gheerdenberghe op Sente Mathaeusavond in 't jaer ons Heeren dusend drie hondert zes ende dertigh.'
Toen de Burggraaf kort daarna overleed, geraakte zijn weduwe in geschil met Philips van Wassenaer over de nalatenschap van haar man. Dit blijkt ons uit een brief van 24 Februari 1339¹), luidend:
'Dit es dat wi Willaem Grave van Heynnegouwe ende van Holland met onsen ghemeenen rade overeenghedraghen sien tusschen Veren Justinen der Burchgravinnen van Leyden an die ene zide ende Philips van Wassenair an die ander zide.
Ende setten Veren Justinen der Burchgravinne voirnoemt in half den eygheliken goede, dat die Burchgrave van Leyden rumede mitter doot, dat si dat besitten ende ghebruken sal ter tyt toe dat si dairuyt ghewonnen wert (n.l. door Philips) mitten rechte.
Mar wilde Philips recht hebben an desen voirsz. goede, soe mach hi ane spreken jof anespreken doen een stucke erves jof twie jof drie teffens ende also rume dat si ter goeder tyt toit hore were comen mach sonder archlist.
Voert soe wat erve dat Philips voirs. anespreect iof anespreken doet alse voirscr. es ende de Burchgravinne Ver Justine voirsz. die renten dairof opheffen wille, soe mach si se opheffen ende verzekeren, es dat Philips dat erve wint mitten rechte, dat si hem die renten van dien erve uytreken sal.
Ende alle dese voirscr. voirwairden willen wi dat vaste en ghestade ghehouden sien an beiden siden sonder
_______
¹) van Mieris II, 604.

153

enich wedersegghen ende hierjeghen en willen wi niet, dat die Burchgravinne iof Philips voornoemt jof yemant van horen weghen doet.
Ghedaen in die Haghe op S. Mathysdach in 't jair XXXVIII.'
De Graaf doet, in samenwerking met zijn Raad uitspraak in het geschil tusschen de weduwe van den Burggraaf en Philips van Wassenaer, loopende over het allodiaal goed, dat zich in de nalatenschap van den Burggraaf bevindt. Graaf en Raden wijzen aan de weduwe de helft daarvan toe in overeenstemming met het in den voorgaanden brief door den Graaf beloofde om die 'te gebruken ende te besitten', totdat zij daar door haar tegenpartij ten petitoire uitgewonnen wordt. De toewijzing door Graaf en Raden draagt dus een possessoir karakter. De Graaf eindigt met het gewone bevel aan partijen en hun medestanders, om in dezen verder vrede met elkaar te houden, want daar is het den Landsheer om te doen.
Wat er gebeurt met het feodaal goed, tot de nalatenschap van den Burggraaf behoorend, waarvoor eveneens in het eerste stuk een regeling was gemaakt, zien wij in een tweetal brieven van 2 April 1339¹):
,Millem. Grave van Henegouwen van Holland van Zeeland ende Heere van Vriesland maken condt allen luyden, dat wij verleent hebben ende verleenen tot eenen rechten leene Philips van Wassenaer, onsen trouwen Knape, die Burchgraefschap van Leyden en e anders alle leengoet, dat de Burchgrave van Leyden Heer Dierick, die laetst was, Philips Oom voorschre.
_________
¹) van Mieris II, 618.

154

ven, liet in zijnen lesten lijve, in allen rechte als 't Heeren Diericx, Burchgrave van Leyden, was ende hy 't hadde in sijnen lesten lijve; sonder alleene die hondert pond Hollants 's jaers, die onse lieve Heere, onse Vader, daer Godt de ziele af hebben moet, gaff Heeren Dierick, Burchgrave van Leyden, voerscr. tot zynen Ridderschap te helpen, doe hij Ridder wert, die sullen wij selfs behouden.
Voort so gheloven wij Philips voorseyt in goeden trouwen in alle dese voorseyde goeden te houden ende te doen houden, hoe dat gheheten is ende waer dat gheleghen is binnen onsen landen, totter tijt toe datter Philips voorschr. uytghewonnen wert mitten rechten van onse landen, daer dit voerseyde goet gheleghen is. Ende omdat wy willen dat alle dese voorseyde voorwaerden wetteliken ende ghetrouweliken ghehouden worden voor ons ende voor onse naercomelingen aan Philips voorschr. ende zijne naercomelinghen, soo hebben wy desen brief open beseghelt met onsen zeghele.
Ghegheven tot Berghen in Heynegouwen des Sonnendachs op ten anderden dach in April in 't jaer ons Heeren duisent driehondert negen ende dertig.
Het antwoord van Philips luidt:
'Ic Philips van Wassenaer maken cond allen luden, want mi myn lieve Heere de Grave van Holland verliet heeft ende verlient die Burchgravescap van Leyden also als die brieve dair of houden, die ic van hem dair of hebbe, so ghelove ic in goeden trouwen, dat ic Veren Justinen Heren Hughen des Gouwers dochter van Coudekerk sal laten ghebruken, also langhe als si levet, alsulke lijftochte als hoir Heer Dierick, Burchgrave van Leyden, die lest was, mijn oem, ghemaect

155

hevet ende dair si brieve of hevet bezeghelt mitten Heren zeghel, dair hi dat goet of helt, dair hi hair die lyftochte of ghemaekt hevet.
Voert van allen eygheliken goede, dat Ver Justine voirscr. opgheheven heeft ende noch hout van des Burchgraven goede die lest was, so sal si twie manne toe nemen ende ic twie manne, als ons dair of te sceyden. Ende waer dat zake dat's die vier niet over een en droeghen, so zal ons Myn Heere van Holland voirsz. setten tot enen overman. Heren Arnd van Gavere of Heren Tielman den Moilnair of Raessen van Liedekercke of Jan den Moilnair, wilken dat hi wil van desen vieren voirsz. Ende mit welken tween dat die overman vallet, dat zal ic houden.
Ende dese zullen hoir segghen dair of zegghen tusken dit ende Sinte Bavendaghe naestcomende, ende zeyden zy 't niet binnen deser tyt voirschr. soe soude ic bliven op myn recht; ende dair heeft nu myn Heere van Holland gheloeft een jonstich Rechter in te wesen ende des ghelijcs van zinen weghen die ghene, die in zine stede zullen wesen.
Voirt so ghelove ic, dat ic der Joncvrouwen uten Wouden, die Florys wyf van Cralinghe was, rusteliken besitten sal laten ende ghebruken al dat goed van Oestgheijst, also groet ende also cleyne als 't myn Here van Holland bezeghelt heeft, tusken dit ende Sinte Bavendaghe naistcomende in dusdanigher manieren, dat myn Here van Holland binnen der tijt voirea, met zinen Rade zal besien die brieve, die bi der Joncfrouwen voirsz. van den goede van Oestgheijst ghegheven heeft, of hi se sculdich is te houden of niet.
Ende es dat zake dat hi se sculdich es te houden in den

156

goede van Oestgheyst na dien brieven, die zire van minen Here of hevet, zoe zal mi mijn Here voirsz. versien met alse goeden goede als dat goet van Oestgheyst es, bi Heren Arnoude, Heren Tielman, Raessen en Jan den Moilnair voirsz. of bi den drien van hem vieren, ende deden sij 't niet binnen desen termine voirscr., zoe zal mi myn Here dat goet van Oestgheyst ghebruken laten ter tyt toe dat ick er mitten rechte uytgewonnen worde (n.l. door de weduwe), ende alle stucken sonder arghelist.
In orconde desen brieve bezeghelt mit minen zeghele. Gehgheven te Berghen in Heynegouwen des Sonnendaghes up den anderen dach van Aprille in 't jair XXXIX.
Bij den eersten brief beleent de Graaf Philips van Wassenaar met het burggraafschap van Leiden en met al het andere leengoed, dat de burggraaf heeft nagelaten. De Graaf belooft Philips in al deze goederen te houden, zooals een leenheer zijn leenman schuldig is te doen. Er wordt echter uitdrukkelijk gezegd, dat het recht, hetwelk Philips aan deze beleening ontleent, slechts geldt, totdat hij ten landrechte en wel volgens het recht van de plaats, waar het goed gelegen is, uit deze goederen gewonnen wordt.
Wordt dus aan den leenman, optredend als vertegenwoordiger van zijn leenheer, den eigenaar van 't goed, ten landrechte dit goed afgewonnen, dan vervalt hierdoor de beleening, zonder dat de leenman rechtsvordering krijgt tegen den leenheer wegens uitwinning van het in leen gegeven goed.
Aan het slot zegt de Graaf, dat de brief is opgemaakt om voor Philips en zijn rechtsopvolgers als titel te die-

157

nen. Immers bij leen is altijd een schriftelijke titel vereischt.
De laatste brief is een contra belofte van den beleende, dat hij de weduwe in het rustig genot van haar lijftocht zal laten, voor zoover deze leengoed betreft. Dit vruchtgebruik is haar gemaakt door haar man, bij brief, medebezegeld door den Graaf, dus onder goedkeuring van den Leenheer van het betrokken goed.
Wat het allodiaal goed van den overleden burggraaf betreft, waarover zij het onderling niet eens zijn, komen Philips en de weduwe overeen, om ieder twee scheidslieden te kiezen met zoo noodig een door den Graaf aan te wijzen overman. Philips belooft zich aan de scheidsspraak te zullen houden. 'Zeggen' de scheidslieden hun uitspraak niet binnen een bepaalden termijn, dan acht Philips zich ontslagen van de arbitrage-overeenkomst. Hij zal dan op andere wijze zijn recht vorderen en voor dat geval heeft de Graaf zich reeds bereid verklaard als rechter te fungeeren.
Aan het eind van den brief belooft hij, ten aanzien van zijn geschil met een andere weduwe, die vermoedelijk ook erfgenaam van den Burggraaf is, dat hij haar het goed in kwestie ongestoord zal laten 'besitten ende gebruken', volgens den Grafelijken brief, dien zij er van heeft. De Graaf met zijn Raad zal binnen een bepaalden termijn de brieven onderzoeken, die de Graaf indertijd aan de weduwe over de goederen van Oestgeest gegeven heeft, om te zien, of hij verplicht is zich er aan te houden. Zoo ja, dan zal hij Philips met andere gelijkwaardige goederen schadeloos stellen. Geeft de Graaf deze schadeloosstelling niet, dan zal hij Philips het goed van Oestgeest laten gebruiken, totdat deze

158

er ten petitoire door de weduwe uitgewonnen wordt, m.a.w. de Graaf zal hem dan het goed ten possessoire toekennen. Men achtte de mogelijkheid van beter bewijs door de weduwe dus niet uitgesloten, vandaar deze voorloopige toewijzing.
Een andere proces over onroerend goed, waarbij een weduwe betrokken is¹), vinden wij in een brief van 20 October 1359²).
Er is geschil tusschen den Heer van Borselen, een machtig edele, en de weduwe van een ander edelman. De twist loopt over onroerend goed, bestaande uit: dijk, ambacht en hofsteden. 'Ambacht was leen,' zegt Gosses, 'de hofsteden misschien, maar de dijk vrij zeker niet. Albrecht heeft hier dus, evenmin als de keur van 1290, onderscheid gemaakt tusschen 'leen' en 'arve'. Geschillen over 'leen, arve ende ander onberoerlic goed' behooren allen voor de hooge vierschaar, zegt art. 8 van die keur.'
De Heer van Borselen heeft zich van deze goederen meester gemaakt.
Vermoedelijk heeft de weduwe zich hierover bij den Graaf beklaagd, want deze bemoeit zich ermee en brengt de zaak, teneinde ieder te geven, wat hem rechtens toekomt, voor de hooge vierschaar, den ordinaris rechter voor deze goederen. Beide partijen komen vrijwillig voor. De weduwe doet hiermee dus afstand van haar recht van beroep op den Graaf en onderwerpt zich aan het gewoon gerecht.
De hooge vierschaar wijst het goed aan de weduwe en
________
¹) Men vergelijke voor deze zaak Gosses: 'de Rechterlijke Organisatie van Zeeland in de Middeleeuwen' blz. 284.
²) van Mieris III, 111.

159

haar kinderen toe. Deze toekenning draagt een petitoir karakter, want het gewoon gerecht, dat werkt met formalistisch bewijs, wijst bij normaal verloop, eigendom toe. De Graaf eindigt met een bevel om aan het vonnis te voldoen, want in zijn qualiteit van 'rechter' in Germaanschen zin, zorgt de landsheer voor de uitvoering.
Het stuk zelf luidt:
'Aelbrecht enz. doen cond allen luden, dat uute dien dat onderlinghe twijende waren heer Heynric van Borsselen an die ene zide, ende Joncvrouwe Marien Gelijs Claeszoens dochter van Ossenate ende hare kindere die si bi Janne van Bassenvelde horen man hadde an de ander zide, om enehande dijc ambochte ende hofsteden die Jan van Bassenvelde haren man hadde in Jans lesten live, ende him hair Heynric voirs. nu ane toech ende in besitte¹) of was.
Soe hebben wi om enen ygheliken daer in recht te doen die zake gheset in onser vierscaer, daer si an beiden ziden onverdaecht bi vryeliken wilcoren quamen voir onsen vierscaren ter Ghoes (d.i. de hooge vierschaar van Zeeland).
Ende na dinghethalen²) van beiden ziden so wijsden onse manne mit vollen vonnisse dat Marie voirs. hebben zel ende wesen sel in allen goede half, dat Jan ende si hadden in Jans lesten live.
Voirt wort ghewijst mit vollen vonnisse onser manne dat Jans ende Marien kindere hebben zellen ende hun toebehoirt alle die ander helfte het si dijc, ambochte,
_______
¹) Hier is 'bezit' in feitelijken zin gebruikt. ²) het is immers een formabstische procedure voor het gewoon gerecht.

160

iof hofstede, maer wair dat sake dat des yet vertoecht hadde gheweest inden oerloghe als van der kinder deele, dat soude si ghelden, ende betalen daer voir also veel als ter in ons broeders hertoghe Willaems ende onsen oerbaer ghecomen ware ende onse register houden daerof.
Om 't welke wi onse register hebben doen besoeken daer Jan die Scriver bi rekende. Ende hebben ghewonden dat Jan die Scriver daer af ontvanghen hadde ende in der graeflichede oerbair ghecomen is drie pont achtien scellinghe elf penninghe grote ende neghentien miten.
Wairomme wi ombieden ende ghebieden Marie ende haren kinderen voirs. dat si heeren Heynric voirs. uutreiken ende betalen van hore kinder weghen die summe voirs. Ombieden ende ghebieden oec heeren Heynrike voirs. dat hi die voirs. summe ontvanghe so wanner si him gheboden iof gesent wordt van Marien iof horen kinderen voirscr.
Ende hiermede ghebieden wi an beyden ziden bi live ende bi goede te houden ende te voldoen alle dattet vonnisse ghewijst hevet alse voirscr. is. Ende daerentenden doen ende voldoen alle punten voirscr.
Ende hiermede kennen wi Marie ende hore kinder in allen goede voirsz., behoudelic dies dat si immer volbodich ende bereidt zijn te betalen dat voirn. gheld.
Ghegheven in Middelburg des Sonnendaghes na Sinte Lucasdach int jair neghen ende vijftich.'
Een proces over onroerend goed van eenige weezen vinden wij in het Memoriale B. G. f. 104 v*., in dato 27 Mei 1390¹):
________
¹) Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

161

'Heyn Loelen kinder hebben ghetoecht minen here dat si hoers vaders erve mit onrecht quyt gheworden syn, dat gheleghen is binder bailiuscap van Medemblijc ende Claes Coppenzoens erfnamen beseten hebben.
Daer Claes erfnamen voers. of segghen, dat dat goet tieghens minen here verboert was ende mit recht aen hem ghecomen is ende Claes ghecoft heeft daer hi mijns heren open brief of heeft.
Hier of heeft myn here een waerheit doen besitten op alrehande woirde die si op beiden siden daerop gheoeit hebben ende nader waerheit ende naden custume van den hove (d.w.z. van de hooge vierschaar van Medemblic) so heeft myn heer gheseit dat Heyn Loelen zoens kinder gheven zullen Claes Coppen zoens erfnamen also vele ghelts als in myns heren oerbaer van desen erve ghecomen is, dat is xxx pont goeds ghelts bi heren Gerijts rekeninghe van Egmonde (de Baljuw van Medemblic), ende waert dat sij 't meer bewisen mochten in mijns heeren oerbaer ghecomen te zyn dan hier ghescreven staet, dat souden Heynen kinderen voers. meer gheven. Ende dit voers. ghelt sal men betalen inden bannen aldaer 't erve gheleghen is voer den rechter aldaer.
Ende als dat voers. ghelt betaelt is, so zullen Claes erfnamen overgheven alsulken brief als si daer of hebben van minen here, ende quyt scelden al recht dat si op dat erve hebben van mijns heeren weghen, ende laten Heyn Loelen zoens kinder dat erve ghebruken.
Ende so wes si gheheven hebben van Heyn Loelen zoens goede, dat in mijns heeren brieve roeret, ende van bruucwaer of van huer dat zullen zij behouden zonder aentael van Heyn Loelen zoens kinder.

162

Ende waer dat zake dat hier yement onwillich in waer van Claes erfnamen voers. dit ghelt te ontfaen ende dit erve quyt te scelden ende myns heren brief over te gheven, die soude die bailiu van Medenblijc daghen in den Haghe te comen ende niet vandaer te sceyden voer die tijt dat hi minen heere ghebetert hadde dat hire an misdaen hadde¹) ende nochtans sal die bailiu van Medenblyc Heyn Loelen zoens kinder houden ende vrijen in desen erve voers.
Dit segghen word gheseit des Vridaghes na Pinxster anno xc.'
Eenige weezen klagen dus bij hun beschermer, den Graaf, over het feit, dat aan hen onrechtmatig het onroerend goed van hun Vader in 't Baliuwschap van Medemblic ontnomen is en dat 'Claes Coppen zoens erfnamen' dat nu 'bezitten'. Hier is dus 't woord 'bezitten' in zuiver feitelijken zin gebruikt, want de weezen ontkennen juist alle recht van de 'erfnamen' op dit goed.
De 'erfnamen' brengen hiertegen in, dat het goed aan den Graaf gekomen is krachtens verbeurdverklaring en daama rechtmatig op hen is overgegaan, omdat Claes, hun rechtsvoorganger, het van de Grafelijkheid gekocht had, waarvan hij een Grafelijke koopacte bezat.
De Graaf laat een waarheid bezitten over de beweringen van beide partijen. Op grond van hetgeen bij dit onderzoek blijkt, geeft de Graaf een uitspraak volgens het recht van het Balliuwschap Medemblic, welke een schikking bevat. De door den Graaf opgelegde
_______
¹) n.l. door zijn ongehoorzaamheid aan een Grafelijk bevel.

163

dading houdt in, dat de weezen weliswaar het land terugkrijgen, maar aan de 'erfnamen' de geheele koopsom, waarvoor deze laatsten het land van de Grafelijkheid gekocht hebben, moeten terugbetalen. De Graaf behoudt dus de som, die hij indertijd voor het goed gekregen heeft.
De weezen moeten het geld betalen in den ban, waar het goed gelegen is, ten overstaan van den rechter. Daarna moeten de 'erfnamen' de koopacte afgeven en afstand doen van het recht, dat zij van de Grafelijkheid op het land verkregen hebben en de weezen dit voortaan laten gebruiken. De vernietiging van het koopcontract geschiedt dus gerechtelijk, nadat de Graaf den verkoop door de Grafelijkheid heeft teniet gedaan. De genoten vruchten mogen de 'erfnamen' echter behouden, want de erflater had het goed eerlijk gekocht, terwijl het klaarblijkelijk onzeker was, of het goed met recht aan den Graaf was gekomen.
Vervolgens wordt er een sanctie gesteld op het niet nakomen van 's Graven uitspraak. Ingeval een van de 'erfnamen' onwillig is om aan deze uitspraak te voldoen, zal de Balliu van Medemblic hem moeten dagen om in den Haag te komen en aldaar in gijzeling te blijven, totdat hij aan den Graaf gebeterd heeft, voor wat hij misdaan heeft. Het niet nakomen van 's Graven uitspraak wordt dus als een misdrijf beschouwd.
In ieder geval zal de Balliu van Medemblic de weezen in het land zetten, houden en beschermen.
's Graven uitspraak wordt weer 'seggen' genoemd, terwijl het een geval is van rechtspraak door den Graaf op klacht van ééne partij, waartoe de Graaf bevoegd is, omdat de klagers weezen zijn. Ook hier blijkt weer

164

dat 'seggen' ruimer is dan arbitrale uitspraak.
De toewijzing van het land draagt een petitoir karakter, zooals wij kunnen opmaken uit het verloop van de zaak en uit het ontbreken van een possessoire clausule. Het vervolg van deze zaak vinden wij in het Memoriale B. D. f. 12 v*., op den 6den Mei 1395¹), alleen treedt hier in plaats van de kinderen van Heyn Loelenzoon de weduwe van één van diens zoons op:
'Albrecht enz. doen cont allen luden, dat wy alsulke huysinge ende lant als dair Hille, Dirc Heyn Lolen zoens wijf, ende Claes Coppen zoens kinder om gesceelt hebben ende Heynen Lolen zoen, Dircs voirscr. vader, toe te behoren plach, toegevonden hebben Hillen voirscr. naden besten reden ende bescheyde dat wy dair of aen beyden siden mit onsen Rade gehoirt hebben.
Ende ombieden ende bevelen onsen bailiu van Medenblic die nu is of namels wesen sal, dat hi de voirs. Hillen in der huysinge ende lande voirscr. sowaer dat in sinen bedrive gelegen is, houden ende starke van onser wegen, sodat sij die redeliken gebruken moge als horen eijgenen goede jegen enen ijegeliken die hoir dair in hinder of moynisse doen woude.
Gegeven in den Hage opten VIsten dach in Meye Anno xvc'.
De weduwe heeft waarschijnlijk een klacht ingediend bij den Graaf, als zijnde haar beschermer.
De twist gaat over een huis en land, allodiaal goed, dat aan haar schoonvader heeft toebehoord en waaruit klaarblijkelijk haar aandeel in diens nalatenschap be-
_______
¹) Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

165

staat. De Graaf wijst het huis met 't land toe aan de weduwe, 'na den besten reden', d.w.z. onafhankelijk van het landrecht en 'na den beste bescheyde', d.w.z. op grond van het beste bewijs, dat Graaf en Raden daarover gehoord hebben. Tusschen partijen was het bewijs dus beslissend.
De Graaf beveelt aan den Baljuw van Medemblic om de weduwe in het goed te houden en te beschermen van zijnentwege tegen een ieder, die haar daarin 'craft' of hinder zou willen doen.
De toewijzing draagt een petitoir karakter, in overeenstemming met het feit, dat het geleverd bewijs afdoende is geweest.
Een volgende procedure over onroerend goed van een weduwe, welke plaats vond in het jaar 1397, treffen wij aan in het Memoriale B. E. f. 28¹).
Het verslag daarvan luidt:
'Up Sinte Martijns avond anno xcvii soe wart overdragen mit mijns heeren Rade, alse den heer van Arkel, den heere van Gommengijs, den heere van Egmonde, heeren Claes van Cortkeen, den heere van der Merwede, ende andere mijns heeren clerken (n.l. 'van rechte'), van alsulken ghescele alse is twisken heeren Aernd van Ghiesen, ende Heylwijch Vos wedewije, ende Jan hoeren soen, roerende van enen uterdijc, gheleghen twisken Willemswaert van Besoyen, ende heer Aernds waert van Ghiesen.
Aenghesien sulker vonnisse, als mijns heeren manne daer of ghewijst hebben, ende hi goede brieve of heeft, dat heer Aernd voers. in den voers. goede bliven¹) sal
_________
Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemedijk.
²) Hij is dus blijkbaar in het feitelijk bezit.

166

ter tijt dat hire voer minen heere ende sinen mannen mit beteren recht uutgewonnen worde.
De Graaf en zijn Raad, waaronder ook rechtsgeleerden worden genoemd, doet uitspraak in een geschil over een uiterwaard tusschen een weduwe en een edelman. Het ligt voor de hand, dat de weduwe een klacht bij den Graaf heeft ingediend. Het is dus blijkbaar weer gewone rechtspraak door Graaf en Raden op éénzijdige klacht, waarbij 's Graven competentie voortvloeit uit zijn beschermerschap van personae miserabiles.
Kennelijk was de uiterwaard een leen, want vroeger was er een vonnis over gewezen door 's Graven mannen. Op grond van dit vonnis, waarvan de edelman een authentiek afschrift bezit, wijst de Graaf met zijn Raad hem het goed toe, totdat hij er voor den Graaf en zijn leenbank met 'beteren rechte' uitgewonnen wordt.
Wij vinden in dit stuk dus een scherpe scheiding van 'Raden' en 'Mannen' ten opzichte van hun beider bevoegdheid. Vroeger was er over dezen uiterwaard, die een Grafelijkheidsleen is, geprocedeerd voor de leenbank, den ordinaris rechter voor een leenzaak, zooals ook blijkt uit 't feit, dat de uitspraak 'vonnisse' heet. Nu echter in een ander proces over het zelfde goed een der partijen een weduwe is, die zich op den Graaf beroept, komt de zaak voor Graaf en Raden, die nu de competente rechters zijn. Aan het slot van het stuk wordt gezegd, dat een eventueel volgend proces over het goed weer voor de leenbank komen zal. Er wordt dus blijkbaar gedacht aan een proces, waarbij geen persona miserabilis betrokken is.
Met de toevoeging: 'ter tyt toe, dat hi er voer minen

167

heere ende sinen mannen mit beteren Recht uutgewonnen worde', doelt men dus op een uitwinning door derden en niet door de tegenpartij, de weduwe. Het is dus geen possessoire clausule, maar de bij leen gebruikelijke beperking, dat het recht van den beleende slechts geldt: 'behoudens een yegelick sijns rechts'. Het toegekende recht draagt dus een petitoir karakter; het bewijs door den edelman geleverd, wiens overgelegde schriftelijke titel bestond in het afschrift van een vonnis van de leenbank, was blijkbaar afdoende.
Op 26 October 1399 treffen wij weer een zaak aan over onroerend goed van een weduwe, welke staat opgeteekend in het Memoriale B. M. f. 67 v*.¹):
'Albrecht enz. doen cont allen luden, want Vrouwe Aleit heren Willems weduwe van Cronenburch ende Willem van Wendelsnesse, ons onderwyst hebben mit goeden brieven, hantvesten ende betone, dat die visscherie gelegen van Dordrechtsmonde uutwairt ten Wail toe, dair 't ambocht van den Dubbeldam ende van der Mijl gelegen of is aen die Zuytzide, ende Zwindrecht aen die Noirtzide, hun luden toebehoirt ende nyement anders.
Ende ombieden ende bevelen onsen bailiu van Zuythollant die nu ter tyt is of namaels wesen sal, dat hi der Vrouwen van Cronenburch ende Willeni voirn. sette in den besitte van der voirs. visscherie, ende dair in houde ende starcke jegens enen ygeliken, wie hi wair, die him der visscheriën voors., jegen 'VrOuwc Aliden ende Willem voim. onderwinden of aentasten wilde. Ende hunluden of doen willen, crachte ende
_________
¹)Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

168

gewelt, ter tijt toe, dat si uter voirs. visscheriën voir ons ende voir onsen Rade mit beteren recht gewonen worden. Ende des niet en laet (n.l. de Baljuw van Zuid-Holland).
Gegeven te Dordrecht upten xxvi^ten dach in Octobri Anno xcix.'
De weduwe van Heer Willem van Cronenburch wendt zich samen met een edelman, die mogelijk haar broer is, tot den Graaf en toont dezen aan met in orde zijnde schriftelijke titels, dat een visscherijrecht, een onroerend recht, hun toebehoort. Er wordt niemand genoemd, die daar inbreuk op maakt. Vermoedelijk weten zij echter, dat iemand van plan is hun visscherij aan te
tasten. Mogelijk is dit reeds gebeurd, maar willen zij dien persoon hiervoor niet bij den Graaf aanklagen. De requestranten hebben zich klaarblijkelijk tot den Graaf gewend, om van hem een erkenning van hun goed recht te verkrijgen en deze verklaring tegen hun anonieme
tegenpartij uit te spelen. De Graaf geeft deze erkenning. Zij draagt een possessoir karakter, want zij geldt 'ter tijt toe, dat si uter voirsz. visscherien met beteren recht gewonnen worden,' waarbij gedacht wordt aan uitwinning door hun anonieme tegenpartij. De reden voor het voorloopige van deze toekenning, ofschoon er goede titels zijn overgelegd, ligt in de afwezigheid van de tegenpartij. Het door de requestranten geleverd bewijs, hoewel oogenschijnlijk afdoende, geeft slechts een éénzijdige belichting van de zaak, en bijgevolg is de mogelijkheid van beter bewijs door de anonieme tegenpartij niet uitgesloten. Er is dus slechts grond
voor een possessoire toewijzing. De eventueele petitoire uitwinning moet ook plaats vinden 'voir ons ende

169

voir onsen Rade'. De Graaf kent zich hiervoor dus competentie toe, en wel omdat het proces gaan zal tegen een weduwe.
De Graaf beveelt aan den betrokken Baljuw om de requestranten te stellen 'in den besitte' van de visscherij en ze daarin te handhaven en te beschermen tegen een ieder, die hun daarin 'cracht' wil doen. We zien dus, dat de possessoire bescherming zich hier uit in een 'afdoen' van 'craft'.
Een geschil over onroerend goed van een weduwe, dateerend uit later tijd, is de zaak 'Roerende Joncfrouwe Pieter Gheryts weduwe, contra Aelbrecht van Raephorst' van 4 januari 1427, te vinden in het XVII Memoriale f. 16 v*.¹)
'Philips enz. doen cond allen luyden, want Pieter Gherijts weduwe van den Poele ons oitmoedelic ende clagentlic te kennen gegeven heeft, hoe dat Aelbrecht van Raephorst, hair broeder, haer ontweldicht ende mit crafte (doorgehaald: mit onrechte hant) ontneemt alsulke goede als hair van haren ouderen achtergebleven sijn, die sij x of xij jaren rustelic ende vredelic gebruyct ende beseten heeft²) (doorgehaald: boven dat hy se noch mitten lantrecht noch niet dair uytgewonnen en heeft) sonder yemants wederseggen.
T welke ons zeer vreemde (d.i. bevreemd) heeft ende wij in geenrewijs van hem lyden willen.
Bevelen dairom mit sonderlingen ernste Aelbrecht van Raephorst voirscr.. dat hy syn hande van den goede voirscr. trecke ende alle gewelt aff doe ende haar die
_________
¹)Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.
²) hier is bezitten kennelijk gebruikt in den zin van rechtmultoetening zonder meer.

170

voirscr. goede rustelic ende vredelic voirtaen late gebruken ende besitten, sonder hem dier in enigerwys meer te onderwinden also lief als hem onse hulde is¹), ter tijt toe dat hij ze mitten lantrecht naden custume van den lande (n.l. waar het goed gelegen is) dair uutgewonnen sal hebben.
Ontbieden voirt ende bevelen enen ijgeliken, die die selve goede gebruyct off in pachte onder hem heeft ende elken van hem bysonder mit groten ernste, dat sy in die voirscr. goede niemant en kennen noch enich gelt van pacht off van renten en geven dan der selver Pieters weduwe voirgen. off hair gewairden boden, ter tyt toe dat Aelbrecht voirscr. se uut die voirscr. goede mitten lantrecht gewonnen sal hebben als voirscr. is.
Want wair 't dat sij hier en boven yemant anders enich gelt geven van den voirs. goede, dat en soude ons niet te wille wesen mer wouden hem dat ander werve tot behoiff Pieters weduwe voirscr. weder doen affnemen ende betalen, ende hem dairtoe dat doen beteren tegens ons van der Overhoericheyt sonder verdrach.
Gegeven tot Leyden nu dage in Januario Anno xxvij secundum cursum.
Er is dus geschil tusschen de weduwe van Pieter van den Poele en haar broer Aelbrecht van Raephorst over allodiaal onroerend goed. Beide partijen zijn vermoedelijk edelen.
De weduwe dient een klacht in bij haar specialen beschermer, den Graaf, inhoudend, dat Albrecht van Raephorst haar het onroerend goed, dat haar ouders aan haar hebben nagelaten, met geweld heeft ontnomen
__________
,small> ¹) 'hulde' is volgens Verwijs en Verdam: goede gezindheid.

171

en haar daar dus 'craft' aan heeft gedaan. Deze goederen heeft zij vóórdien tien of twaalf jaar rustig en ongestoord bezeten, zonder dat iemand daartegen op is gekomen en ook zonder dat Aelbrecht van Raephorst ooit getracht heeft haar deze ten landrechte af te winnen. Dit vormt een aanwijzing voor haar goed recht op deze goederen.
De Graaf berecht dus ook deze zaak weer als uit zichzelf competent rechter, op klacht van ééne partij, waartoe hij bevoegd is, omdat het een geschil betreft, waarbij de verontrechte een weduwe is.
De Graaf decreteert, dat hij een dergelijke gewelddadige bezitsontzetting, en dat nog wel aan het goed van een weduwe, niet zal dulden. Hij beveelt daarom Albrecht van Raephorst ten strengste, om hiermee op te houden, zijn handen van het goed in kwestie af te trekken en de weduwe deze goederen voortaan rustig en ongestoord te laten bezitten. Weigert hij dit dan verbeurt hij 's Graven 'hulde'.
Het goed in kwestie wordt dus aan de weduwe toegewezen op grond van haar veeljarig ongestoord bezit. Zij heeft hierdoor haar recht echter niet afdoende bewezen, zoodat de mogelijkheid van beter bewijs door de tegenpartij nog openstaat. Daarom wordt het goed haar ten possessoire toegewezen. Haar recht geldt, totdat Aelbrecht haar ten landrechte, dus voor het ordinarie gerecht, het goed afwint, m.a.w. tot hij er haar ten petitoire uitgewonnen heeft.
Vervolgens beveelt de Graaf aan alle derden betrokkenen, zooals bijv. pachters van het goed, om alleen de weduwe als de gerechtigde te erkennen, en aan haar alleen de pacht te betalen.

172

Handelt iemand hiermee in strijd, dan zal de Graaf zich daar niet bij neerleggen, maar hem de aan een ander betaalde pacht ten tweeden male - maar nu aan de weduwe - laten betalen. Bovendien zal de Graaf de overtreders daarvoor doen beteren 'tegens ons', omdat zij ongehoorzaam zijn geweest aan een Grafelijk bevel, en wel 'sonder verdrach', d.w.z. zonder dat de straf op een accoordje gegooid zal worden. De Graaf heeft dus weer vele pijlen op zijn boog, om zijn uitspraak ten uitvoer te leggen.
Een proces over het vruchtgebruik voor een weduwe, dat uit denzelfden tijd dateert, en wel van 6 November 1428, wordt beschreven in het 1e Memoriaal Rosa, f. 20¹):
'Gerijts van Keylesteyns wijf duwarije roerende.'
'Item upten vi^sten dach in Novembri (1428) is overdragen biden raide van der duwarye van Foeysen Geryts wive van Keylesteyn, van sulken geschille als heer Jan die bastairt van Bloeys ende hi (n.l. haar man) onderlinge dair aff uutstaende hadden, te weten:
Want heer Jan voirs. mit Gerijts quitancien ende syns wijfs bewyst van xx jair lang off meer, dat Foeyse mit xv nobelen tsjairs betailt is, ende sij heeren Jan dair mede quijtgeschouden hebben na inhout derzelver quitancien, so sal heer Jan dairom wezen ende bliven in sulken besitte, als hi voir dairin geweest is, toter tijt toe dat Gerijt off syn wijf heeren Janne mit beteren recht biden rechte van den lande dair die goede gelegen sijn, mogen uutwinnen.'
's Graven Raad doet hier uitspraak in een geschil over
_________
Uitgave blz. 13.

173

den lijftocht voor een weduwe, bestaande uit allodiaal goed. De tegenpartij is een machtig edelman, die beweert, dat hij, tegen betaling van een bepaalde som, een gebruiksrecht op het goed heeft. De zaak is waarschijnlijk voor den Raad aanhangig gemaakt door een klacht van Foeyse, want van een 'geblijf' blijkt niets. Het is dus gewone rechtspraak, waartoe de Raad bevoegd is van 's Gravenwege, als waarnemer van diens functie's.
Merkwaardig is, dat wij hier weer een uitbreiding vinden van het begrip persona miserabilis, want de vrouw, aan wie de lijftocht gemaakt is, wordt door den Raad behandeld alsof zij reeds weduwe ware, immers op klacht van haar berecht de Raad het geschil over de haar gemaakte goederen.
De edelman, die het recht op 't goed uitoefent, levert bewijs door kwitanties, loopende over meer dan 20 jaar, inhoudend, dat hij aan zijn jaarlijksche verplichtingen jegens Foeyse en haar man voldaan heeft en zij hem daarvoor gekweten hebben. De edelman had het goed blijkbaar in erfpacht of in een dergelijke rechtsverhouding. Hij bewijst dus, dat hij meer dan twintig jaar het recht ongestoord heeft uitgeoefend.
De Raad beslist op grond hiervan, dat hij in het bezit blijven zal, totdat zijn tegenpartij hem daar 'mit beteren rechte' uitwint. De toekenning door den Raad is dus possessoir.
De petitoire uitwinning, die nog volgen kan, zal plaats vinden voor het landrechtelijk gerecht, waaronder de goederen gelegen zijn, n.l. voor het ambachtsgerecht.
De Raad beveelt hier aan Foeyse om haar eventueele actie in te stellen bij het gewoon gerecht en zich niet

174

bij preventie op den Raad te beroepen. Zij zou dit laatste kunnen doen, omdat de Graaf het begrip weduwe dikwijls uitbreidt ten bate van met een lijftocht begiftigde vrouwen, om den haar gemaakten lijftocht te beschermen, door te fingeeren, dat zij reeds weduwen zijn. We zien hier duidelijk de differentiatie in possessoire en petitoire rechtsmacht opkomen. De Raad voelt zich de possessoire rechter, in tegenstelling tot de gewone gerechten, die ten petitoire rechtspreken.
Ons laatste proces over onroerend goed van een weduwe dateert van 11 januari 1431 en is te vinden in het 1e Memoriaal Rosa, f. 74 v*.¹):
'Roerende Willems Weduwe van Pollanen.'
'Philips enz. doen cond allen luden, want joncvrouwe Godelt, weduwe Willems van Polanen langetijt ootmoedelic vervolgt heeft onser liever ende geminder suster van Hollant (d.i. Jacoba) ende onsen getrouwen Guvernoirs Tresorier ende Raide, clagende over onsen getrouwen den Burchgrave van Montfoirde van dat hy hair soude veronrechten an die ambochtsheerscappie, renten, thienden, ende anders horen toebehoren van den Nyewenveene ende haer ende haren kinde aenbestorven sijn by dode Willems voirn.
Om welc vervolgs wille wy mit onsen brieven ontboden hadden den voirgen. Burchgrave dairomme te comen by onsen Guvernoirs Tresorier ende Raide voirscr. om him te verantwoirden up die voirs. beclaechten, die des verseten heeft.
Soedat onse Rade voirscr. dair omme ontboden hadden
_________
¹) Volgens een afschrift gemaakt door Mr. Th. van Riemsdijk.

175

bij hun te comen die ondersaten van den Nyewenveene die die voirscr. goede besitten ende gebruyken die dair aff gethuycht hebben by horen eede, dat sy nye verhoirt noch geweten en hebben, dat die Burchgrave voirn. him die voirs. goede onderwonden, beseten, noch gebruijct heeft, mer die beseten ontfangen ende gebruijct heeft Willem van Polanen, rustelic ende vredelic syn leven lanc, ende nae synre doot joncfrouwe Godelt mit haren kinde twe jare lanc ende ter tyt toe dat die zoene tusschen onser liever suster van Hollant ende ons wtgesproken wart, ende nae der selver zoene sy mit haren kinde die voirscr. renten ontfangen ende gebruijct heeft van enen helen jare. Des dair nae die voirs. burchgrave him die voirs. goeden en renten heeft willen onderwinden ende gebruycken.
Soe ist dat wij dair om met onsen Rade overdragen ende gesloten sijn ende willen dat die voirgen. joncfrouwe Godelt die voirs. ambochtsheerscappie renten ende goeden weder aenvaerden, hebben, besitten, ende gebruijken sal, mit haren kinde rustelic ende vredelic gelyken sij die beseten, ontfangen ende gehadt heeft als voirscr. is, ter tyt toe dat die Burchgrave voirn. hair mitten rechte dair uutgewonnen sal hebben.
Ontbieden dair omme ende bevelen den scout, scepenen ende gemenen goeden luden van den Nyewenveene, dat sij Joncfrouwe Godelt voirn. ende haren kinde in die voirs. ambochtsheerscappie renten ende goeden houden ende stercken ende hair die laten uutreyken ende gebruyken inder manieren voirscr., sonder yemant anders betalinge dair aff te doen, ter tilt toe dat die Burchgrave voirn. hair mit beteren rechte ende besceyde dair uutgewonnen sal hebben, gelyck voirscr. staet,

176

Ende des niet en laten, want wy 't also gedaen willen hebben.
In oirconde gegeven xi dage in januario anno xxxi secundum cursum.
Hier by ende over waren heer Philips van Borselen en Florens van Borselen, Guvernoirs, die heer van Egmonde, heer Willem van Egmonde, heer Jan die bastert van Bloys, Boudyn van Zwieten, Tresorier, broeder Jan van Neck, prior, Helmich van Doirnick ende Florens van Kijfhoeck, Raide van Hollant'
De weduwe van een aanzienlijk edelman dient een klacht in bij de landsvrouwe en de Raden tegen den Burggraaf van Montfoort, wegens onrecht haar gedaan aan de ambachtsheerlijkheid en de ambachtsgevolgen van Nieuwenveen, m.a.w. wegens inbreuk op onroerende rechten aan haar toebehoorend. Wij hebben hier weer een geval van rechtspraak door Graaf en Raden op klacht van ééne partij, waarbij de beklaagde met of zonder zijn goedvinden door den Graaf en zijn Raad wordt berecht.
Op grond van deze klacht ontbiedt de Graaf den Burggraaf voor zijn Raad om zich te verantwoorden over het hem ten laste gelegde. De Burggraaf geeft echter geen gehoor aan dezen oproep. Hij is dus contumax, want hij was verplicht om in dezen voor den Raad terecht te staan.
De Raad ontbiedt nu de onderzaten uit het ambacht, die de goederen in gebruik hebben. Het is dus een geval van volkomen moderne bewijsvoering, waarbij de rechter allerminst lijdelijk is. De rechter roept op eigen initiatief getuigen in modernen zin op, d.w.z. personen, die van de zaak op de hoogte zijn, om zich een eigen

177

oordeel over de waarheid in deze zaak te verwerven. De onderzaten van Nieuwenveen getuigen onder eede, dat de betwiste goederen bij hun weten vroeger nooit in het bezit van den burggraaf zijn geweest, maar dat integendeel Willem van Polanen zijn leven lang, en na diens dood zijn weduwe, in het rustig genot van deze goederen is geweest tot in 't jaar 1429. Pas daarna heeft de Burggraaf zich van die goederen meester gemaakt.
Uit deze getuigenis blijkt dus, dat de weduwe en haar rechtsvoorganger gedurende langen tijd het recht ongestoord hebben uitgeoefend. Dus heeft de weduwe, op grond van deze langjarige ongestoorde uitoefening, recht op possessoire bescherming.
Daarom beslissen Graaf en Raden, dat de weduwe in let genot van deze goederen hersteld zal worden, en deze ongestoord zal bezitten, totdat de burggraaf er haar 'mitten rechte', dat wil hier zeggen: ten petitoire, uitwint.
Het petitoir proces zal vermoedelijk plaats hebben voor schout en schepenen van Nieuwenveen (voor zoover de goederen ten minste allodium zijn) als zijnde deze de ordinaris rechter voor onroerend goed, behoudens de mogelijkheid, dat de weduwe zich weer bij preventie op haar specialen beschermer, den Graaf, beroept.
Aan het slot van het stuk gebiedt de Graaf het gerecht van Nieuwenveen om mee te werken aan de uitvoering van deze beslissing.
Ook in later tijd treffen wij talrijke zaken aan, waarbij weduwen en weezen betrokken zijn. Zoo vinden wij in het 1ste Memoriaal Rosa, f 185 v*. een proces van

178

4 October 1434¹), waarbij de eischeres een weduwe is. Het stuk is getiteld:
''t Gescheyt tusschen joncfrouwe Belije van Haerlem, ende Pilgrom Loefs zoen' en luidt:
'Alzoe joncfrouwe Belije van Haerlem, Philips Hugenszoons weedwij, beclaicht hadde Pilgrom Loefszoon voor den Rade myns genadigden heren gecommitteert ten saken van Hollant, dat die selve Pilgrom hair mit foirtze onthielt enen tijende, gelegen tot Heylo, die sij van den voirnoemden Pilgrom sculdich was te leen te houden, ende die selve tyende beseten hadden rustelic een deel jaeren, totdat sij mit Philips Hugenszoon, haren man, uut den lande getogen was, om des oorlogs wille, seggende dat sij na uutwijsingen der zoene, gemaict tusschen mynen genadigen heren ende mynren genadigen vrouwen van Oistervant (d.i. Jacoba), sculdich was te comen in den besitte van den voirsz. tijende.
Wairup Pilgrom voirn. antwoirde, dat die voirsz. tijende hem mit rechte toebehoirde, alsoe die an hem bestorven was na uutwijsinge der hantvesten, die dairaf waren van outs. Ende seyde voirt: al was 't, dat sy den voirsz. tyende een wyl tijts bezeten ende gebruyct hadde, dat sij dat mit onrechte gedaen hadde, want de voirsz. tiende na den ouden brieven up hair nyet besterven en mochte van haeren broeder, dair sij hair af vermat, dat hy (n.l. de tiend) haer anbestorven was.
Welke beclachte ende antwoirde gehoirt, myns genadigen heren Raide hebben gewijst:
Alsoe joncfrouwe Belye voirsz. den voirsz. tyende
__________
¹) Uitgave blz. 122.

179

besat voir den oirloge, gelyc Pilgerom voirnoemd selve bekent heeft, dat sij, nae uutwysinge der zoene voirsz. wesen sall in sulken bezitte van den voirsz. tijende, als zij was eer sij mit Philips Hugenszoon, hoeren man voirsz. uut den lande toich, ende dat sall wesen, behouden Pilgerom voirn. sijns rechts ende enen ijegeliken sijns rechts.
Dit is gedaen bij mijnen heren van Santez (den Stadhouder) ende de Raden upten IIIIden dach in Octobri Anno Mcccc vier ende dertich.'
De weduwe klaagt dus bij den Raad, dat Pilgrom Loefszoon haar gewelddadig een tiend onthoudt. Zij meent n.l. recht te hebben om deze tiend van Pilgrom Loefszoon te leen te mogen houden. Zij heeft deze tiend dan ook eenige jaren rustig en ongestoord bezeten, hetgeen een aanwijzing vormt voor haar recht daarop en een grond is voor possessoire bescherming. Dit bezit heeft geduurd, totdat zij wegens den oorlog tusschen Philips en Jacoba gevlucht is. Zij stelt nu, dat zij volgens het zoenverdrag van Delft recht heeft om op haar goederen terug te keeren, en dus ook de tiend weer te bezitten.
Pilgrom voert hiertegen aan, dat deze tiend hem rechtens toebehoort, aangezien deze krachtens erfrecht aan hem gekomen is, zooals blijkt uit de bestaande schriftelijke titels. Verder betoogt hij, dat de weduwe, al heeft zij de tiend een tijd lang bezeten, dit onrechtmatig gedaan heeft, zoodat haar beroep op langdurige, feitelijke uitoefening geen waarde heeft. Immers de tiend mocht, volgens de oude schriftelijke titels, niet van haar broer op haar vererven,
De Raden wijzen, dat de weduwe, aangezien zij de

180

tiend vóór den oorlog bezat, zooals de tegenpartij zelf erkend heeft, ingevolge de bepaling uit het zoenverdrag van Delft, hersteld zal worden in het bezit van de tiend. Dit alles zal echter gelden 'behouden Pilgerom voim. syns rechts'. De toewijzing aan de weduwe draagt dus een possessoir karakter, want er wordt rekening gehouden met de mogelijkheid van beter recht van haar tegenpartij. Tevens worden eventueele rechten van derden voorbehouden. De uitspraak van den Raad werkt dus alleen tusschen partijen, evenals onze tegenwoordige gerechtelijke beslissingen, welke ook aan derden noch nadeel, noch voordeel kunnen toebrengen. Een dergelijke zaak, ditmaal echter een wees betreffend, vinden we op fo. 189 v*. van het eerste Memoriaal Rosa¹), in dato 12 October 1434:
'Also Bertout Janszoon van Alcmair, van Pouwels Rollen outste zoens wege (blijkbaar een minderjarige wees), dair hy een oom of is, geelaecht heeft myns genadichs heren Rade over Jacob Jan Melyszoens wijf van Hoirne, die een oude moeye is van Pouwel Rollen voirn., overmits een stuck lands van omtrent 4 mergen, gelegen tot Wognem, dat men van outs te leen te houden plach van der hofstede van Cronenborch, dat Jacob Janszoens wijf mit onrechte besitten soude, als Bertout Janszoen van sijns nevenwegen claechde.
Ende hebben dairom beyde partiën upten XIIsten dach van Octobri anno xxxiiii, uut scryven van mynen genadigen here geweest in den Hage tegen malcanderen ter andwoirde voir den Raide myns genadichs heren, gecommitteert ten saiken van Hollant, te weten Bertout
________
¹) Uitgave blz. 128.

181

Janszoon, gemachticht van sijns neven wegen Pouwels Rollenszoon ende Jacob Janszoon wyfs zoen, gemachtigt van sijnre moeder wegen. Ende hebben elc hoir bethoon ende brieve, die sy seggen hebbende van den lande voirsz., getoont voir den Raide voirsz., die vaste den eenen brief over den anderen ende oic den eenen tegen den anderen gegeven sijn bij den leenheer. So is 't dat die voirn. Raide up die aensprake ende geschillen van beiden der partiën voirsz. geoirdineert ende gewijst hebben, dat sij voir hoiren leenheer, te weten heren Heinrick van Cronenborch hoir bescheyt ende betoon bringen sullen ende dairof recht voir him nemen ende geven¹) als dairtoe behoren sal. Behoudelic, ist dat myn genadige heere eenige brueken, dairof roerende, te heesschen heeft²), die houden die Raide voirn. an him om die te verhalen als tijt ende wyle wesen sal.
Ontbieden dairom ende bevelen die voirsz. Raide van mijns genadigen heren wege den voirsz. heren Heynrick van Cronenborch, dat hij mit syn leenmannen den voirsz. partiën, so wanneer hy hoir besceijt ende bethoon duersien sal hebben, een onvertogen recht ende vonnisse doet, als hy van rechtswegen bevijnden sal, datter toe behoirt gedaen te wesen.
Er wordt dus bij den Raad een klacht ingediend door den voogd van een minderjarigen wees tegen de vrouw van Jan Melijszoon, die een oudtante is van den pupil. Het geschil loopt over een stuk land, een leen van de hofstede van Cronenburg. Volgens de klacht van den
_________
¹) 'recht nemen ende geven' wil hier zeggen: te recht staan. ²) n.l. wegens mogelijke 'craft'.

182

voogd zou de oudtante dit land onrechtmatig bezitten. Door een Grafelijk bevel worden beide partijen voor den Raad ontboden; het is dus weer een dagvaarding op klacht van ééne partij. De Raad is in deze zaak competent, omdat de bezitsontzetting een minderjarige wees treft, welke zich bij den Raad beklaagt. Beide partijen verschijnen voor den Raad, voeren hun mondelinge argumenten aan en leggen de titels over, die beiden van het land in kwestie hebben. Immers, daar het proces een leengoed betreft, moeten beiden in het bezit van schriftelijke titels zijn, want zonder titel heeft men bij leen geen kans op toewijzing, zelfs niet ten possessoire.
Er blijkt, dat de brieven van beide partijen, welke deels gelijkluidend, deels tegenstrijdig zijn, alle afkomstig zijn van den Leenheer. De oorzaak van het geschil ligt dus bij hem. De Raad weet er geen weg mee en verwijst partijen naar hun leenheer, om voor diens leenbank te procedeeren. Dit kan, omdat het een echt leengeschil is, en de Raad weet op die manier van deze netelige zaak af te komen.
Indien echter mocht blijken, dat een der partijen jegens den Graaf gebreukt heeft, bijv. omdat hij 'craft' heeft gedaan, dan behoudt de Raad zich voor om boete te eischen ten bate van den Graaf en de breuk te berechten. De Raad is hiervoor competent met uitsluiting van andere gerechten, omdat boete vorderen wegens een breuk tegen den landsheer ''s Graven heerlijkheid roert'.
Tenslotte bevelen de Raden uit naam van den Graaf, die tot taak heeft te zorgen, dat ieder krijgt, wat hem rechtens toekomt, aan den Heer van Cronenburg, om met zijn leenbank de partijen 'een onvertogen recht'

183

te doen, op grond van beider mondeling en schriftelijk bewijs.
Hoewel de leenbank van Cronenburg het ordinaris gerecht voor deze zaak is, zien wij hier weer, dat de Raden zich in principe competent achten, nu er over deze zaak door een persona miserabilis een klacht bij hen is ingediend. Hier blijkt duidelijk, dat de bevoegdheid van den Raad in deze zaken een competentie bij preventie is, zooals wij die ook later aantreffen in de instructie's t.a.z. van zaken van personae miserabiles. Weer een bewijs, dat de instructies in wezen de opteekening zijn van beginselen, die reeds lang in de rechtspraak van Graaf en Raden golden.
Een andere zaak, waarbij weezen betrokken zijn, vinden we in het IIIde Memoriaal Rosa, f. 19¹). Zij dateert van 27 April 1435 en luidt:
'Roerende Heijnric Janszoon, den goudsmit, over een zijde, ende Geryt Pieterszoon, heeren Evert die bastairts knecht, up d'ander zijde.'
'Also Gerijt Pieterszoon mitten leenrechte aengesproken heeft voir Dirc van Santhorst, als leenheer, ende den Mannen, een deel lants, dairof die voirsz. Geryt Pietersz. meijnt, dat hy toe gericht is, overmits dat dat leengoet wezen soude, als hy seyt.
'Ende Heynric Jansz., die goutsmit, van synre broeder kinderen wegen (die weezen zijn) hierom vervolcht. Ende den Rade myns genadichs heren te kenne gegeve heeft, dat dit voirsz. lant toebehoeren soude, als hij seyt, den voirsz. kinderen, die dat in erfpachte houden, ende meynt dat dat dairom eygen goet is.
_________
Uitgave blz. 307.

184

So sijn hierom up enen benoemden dach voir den Rade ontboden geweest Dirc van Santhorst ende Gerijt voirnoemt, ter antwoirden tegen Heynric Jansz.
Mer want die partijen in geschille syn om die kennisse¹) van deser sake, ende men die tot deser tijt so haestelic niet en heeft bescheiden konnen, overmits dat myn, heer van Santes wechvairdich is, (d.w.z. op het punt staat om af te reizen), ende die zake wail tyt eijsschet, so is deze zake heerlike (?) uutgeset, behoudelic enen yegeliken sijns rechts, tot Sinte Jacobsdage toe naistcomende.
Gedaen by minen here van Santes, den heere van IJselsteyn, meester Henric Uten Hove, Boudyn van Zwieten, Jan van der Mye ende Jan die Witte, in den Hage XXVII dage in April.'
'Hierup is gescreven den mannen, dat sij t recht hierup laten staen ten dage toe voirsz., overmits dat partijen in geschille syn van der kennisse, ende dit weeskinderen ancleeft, ende om te voirhoeden, dat men in gheen pleyten en valle.
De kwestie is dus als volgt: Geryt Petersz. heeft een stuk land ten leenrechte aangesproken voor de leenbank van Santhorst, omdat hij meent, dat het een leengoed daarvan is en hij er recht op heeft. Deze actie is gericht tegen eenige weezen, vertegenwoordigd door hun voogd, Heynric Janszoon.
De voogd dient nu een klacht in bij den Raad, zeggende dat dit land allodiaal goed is en aan de weezen in erfpacht toebehoort. De Raad ontbiedt den Heer van Santhorst en Geryt Pietersz. om zich te verweren
_______
²) d.w.z. over de vraag, welk gerecht competent is.

185

tegen het door den voogd gestelde. Het geschil loopt over de vraag, of de leenbank, of wel de Raad bevoegd is, hetgeen weer afhangt van het feit, of het goed leen of allodium zal blijken te zijn. Een onderzoek eischt dus veel tijd. Daarom stelt de Raad de zaak uit tot een lateren datum. Tevens schrijven zij aan de mannen van de leenbank van Santhorst om geen recht te doen, voordat de competentievraag is opgelost.
Uit het feit, dat de Raden dezen brief niet aan den leenheer, maar alleen aan de leenmannen richten, blijkt, dat zij beseffen, dat een leenbank een ouderwetsch gerecht is, waarin de mannen de vonniswijzers zijn, terwijl de heer geen invloed heeft op de beslissing. De Raden motiveeren dit bevel met de woorden: 'overmits dat dit (n.l. deze zaak) weeskinderen ancleeft'. Zij willen voorkomen, dat de behandeling van de zaak voor de leenbank een aanvang neemt, daar dan de Raad niet meer zou kunnen optreden, omdat hij slechts bij preventie bevoegd is in zaken van weduwen en weezen.
Ons laatste voorbeeld, waarbij de eischeres een weduwe is, dateert van 9 December 1445 en komt voor in het laatste Memoriaal Rosa f. 66 v*.:
'Phillips enz. doen cond enz. also wij mit openen brieven bevolen hebben den duerwaerder van der Camer van onsen Rade van Hollant te trecken ter woenstede van heeren Henrick van Cronenburch, van Jan van Nyenrode ende van Boudijn van Zwieten, om die voers. personen te dagen ende dach te teyckenen om te trecken in den Hage voir onsen President ende Rade van Hollant, ter antwoirde tegen der Vrouwe, heeren Jans weedewij van Cronenburch, alse van lyf-

186

tochte die zij seecht hair te gebreken up zekere landen, die die voirs. personen gebruycken.
Ende die voirs. duerwaerder up dese tijt van onser voirs. Camere niet weg wesen en mach om zonderlinge saken, soe hebben wij in die stede van hem geoirdeneert ende bevolen, oirdeneeren ende bevelen mit desen brieve Jan van der List onsen messagier om te trecken ter woenstede van die voirs. drie personen, ende die noch eens te dagen ende dach te beteyckene van onser wegen om te trecken ende te wesen in den Hage voir onsen President ende Raden voirs. upten XXIIIen dach van deser tegenwoirdige maent van Decembri, ter antwoirde tegen der voirs. Vrouwe of tegen hoeren procuratoir des gemachtigt in hoeren name, van der sake van hoire douwarije voirs. Ende onsen President ende Rade weder an te brengen 't gunt dat hij dair af gedaen sal hebben.
Actum ix^en dach in Decembri Anno xiili^c xLv.'
'Al is 't dat die voirs. plackait spreect up Jan van der List, nochtans so heeft die duerwairder die daginge angenomen te doen, gelijc voirs. staet.'
De landsheer beveelt aan den 'duerwaerder van der Camer van onsen Rade van Hollant' om een exploit te doen. Duidelijk blijkt hier, dat anno 1445 de inrichting van den Raad, met een eigen deurwaarder enz. reeds geheel gelijk was aan die van het latere Hof. m.a.w., dat het Hof feitelijk reeds lang bestond, vóórdat het formeel werd ingesteld. De deurwaarder moet achtereenvolgens een drietal Hollandsche edelen dagvaarden voor den Raad om zich te komen verweren tegen de klacht aldaar ingediend door de weduwe van

187

Heer Jan van Cronenburg. Haar klacht houdt in, dat de genoemde edelen onroerend goed bezitten, behoorende tot haar lijftocht. Hoe deze zaak is afgeloopen, blijkt niet uit het stuk, maar wel zien wij eruit, dat een persoon, waarover een weduwe zich beklaagt, van 's Graven wege wordt berecht.

HOOFDSTUK XIII.
DE RECHTSPRAAK VAN DEN LANDSHEER OVER
FEODAAL ONROEREND GOED.

 
AFDEELING I.
In dit hoofdstuk worden behandeld die zaken over leen, welke de Graaf als rechter in modernen zin met zijn Raad berecht, in tegenstelling tot de zaken, welke voor de Leenbank komen, waar de Graaf optreedt als rechter in Germaanschen zin.
Om hetgeen volgt goed te kunnen begrijpen, moet daaraan voorafgaan een bespreking van de verhouding tusschen Raad en Leenbank.
De leenbank is een ouderwetsche vierschaar, waarin de leenheer als rechter in Germaanschen zin fungeert en de leenmannen het gerecht vormen.
De Raad daarentegen is geen gerecht in den ouden zin, want hij bestaat uit ambtenaren van den landsheer en niet uit vertegenwoordigers van een 'gemeente'.
Raad wordt men krachtens benoeming door den Graaf, terwijl men lid is van de leenbank op grond van beleening met een Grafelijkheidsleen. De leden van de leenbank vertegenwoordigen de gezamenlijke Grafelijke leenmannen.
Hoewel Raad en lid van de leenvierschaar dus twee in principe verschillende functie's zijn, vindt men ze in de praktijk echter dikwijls in één persoon vereenigd, omdat 's Graven Raden meestal ook zijn leenmannen zijn.

453

Omgekeerd echter zijn de meeste van 's Graven leenmannen geen Raden van den landsheer.
De leenbank wordt gehouden als een echte vierschaar, d.w.z. streng formalistisch, de Raad als een gewone vergadering met een meer vormvrije, moderne wijze van behandeling der zaken.
Ook hun beider competentie is - althans aanvankelijk - scherp gescheiden.
Over leenzaken oordeelt dan uitsluitend de leenbank.
Echter kan ook in een leenzaak worden afgeweken van de ordinaris procedure door een arbitrage overeenkomst. Partijen kunnen bijv. 'blijven' aan het 'seggen' van Graaf en Raden. Oorspronkelijk treden dus de Raden hoogstens als scheidsrechter op in een echte leenzaak.
Wij treffen meerdere voorbeelden hiervan in onze bronnen aan. Veelal zijn het zaken, die door de machtige positie van partijen een politiek karakter aannemen, en daarom beter door den regeeringsraad van den landsheer berecht kunnen worden, dan door de niet politiek georiënteerde leenvierschaar. In zoo'n geval wordt het geschil gewoonlijk ter omzeiling van het ordinaris gerecht langs arbitralen weg opgelost, door een 'geblijf' aan Graaf en Raden.
Later zijn er echter ook gevallen, waarin zelfs zonder geblijf een leenzaak om zijn bijzonder, gewoonlijk politiek, karakter voor den Graaf en zijn Raad komt.
Een goed voorbeeld hiervan vormen de geschillen over het recht op de heerlijkheid van de Leck, een leen van de Grafelijkheid van Holland¹).
_________
H. van Wyn, 'Huiszittend leven', zegt het volgende over deze zaak (deel II, stuk 1, blz. 229, noot):
'Hertog WilIem had de Heerlijkheid van de Leck aan Jan van Polanen

454

We hebben hier met een echte leenzaak te doen, want beide partijen zijn vroeger met het goed in kwestie beleend.
Om hetgeen volgt goed te begrijpen moeten wij de familieverhouding tusschen de genoemde personen laten voorafgaan:
Peter van de Leck († 26 Nov. 1338) tr. Jonkvr. van Polanen,
waaruit:

• Hendrik III van de Leck, sterft kort vóór 27 April 1342 zonder leenopvolger.
• Jutte van de Leck † 1352, tr. Hubert van Culenborch.