thuis     genealogie    

Molens in het leven van voorouders

Molens spelen in het leven van tal van verre voorouders een belangrijke rol: in Delfland en de Mije, waar ze dienen om het waterpeil van de polders te beheersen, zowel als in Apeldoorn, Beekbergen, Loenen, en Wenum waar de molens het water juist als krachtbron gebruiken voor het maken van papier, bewerken van koper, malen van koren, en bewerken van stoffen.

Nijhof, P. (1982). Molenbibliografie. Zutphen: De Walburg Pers.

• Inventarisatie van (bijna) alles wat over molens in het Nederlands is gepubliceerd, dus ook veel publicaties in de sfeer van de topografie, en daarom geordend op provincie en plaatsnaam.

Anton Sipman (1975). Molenbouw. Het staande werk van de bovenkruiers. Walburg Pers.

• Heel uitvoerig, voorzien van talrijke technische tekeningen. Geschiedenis en bouw van dit type molens.

Jan Stroop (1977). Molenaarstermen en molengeschiedenis. Een onderzoek naar herkomst, ouderdom en verbreiding van de benamingen voor enkele molenonderdelen in verband met de geschiedenis van de water- en windmolen in de Nederlanden. Rodopi.

• In 1979 geeft Gijsbers en Van Loon een herziene gebonden uitgave uitgebracht
• 1. De vang. 2. De schoren. 3. De windzijde van de standermolen. 4. De windluiken. 5. De windborden. 6. De standerd. 7. De standerdmolen. 8. De borsten. 9. De hals van de as. 10. De halssteen. 11. De rijn. 12. De grote spil. De kleine spil. 14. Het aswiel. 15. De schoepen van het waterrad. 16. De as. 17. Het ronsel. 18. Het kaar.

Transactions of the first international symposium on molinology (Cascais, portugal, 1965). TIMS The International molinological Society, 1977. Selskabet Danske Møllers Venner, Danmark.

• Rex Wailes: Conservation and restoration techniques in England - Fernando Castel-Branco: A plea for the study of tide mills in Portugal - Sven B. Ek: Horizontal mills - Rex Wailes: The technical development of the windmill in England - A. Bicker Caarten: The early history of windmills in the Netherlands - A. Amorin Rosa: Watermills of the Order of the Templars and the knights of Christ in the Nullius Diocesis of Tomar - Rex Wailes: The windmills of New England and Long Island, USA - Anders Jespersen: Mill preservation in Denmark
• Er is dus een actieve internationale band tussen historici etcetera die onderzoek doen naar molens zelf, zowle als naar hun plaats in de samenleving

Over molens is dus ook ongelooflijk veel informatie te vinden in algemene geschiedkundige werken, en historisch onderzoek naar techniek en uitvinden in alle tijden en windstreken—als ik dat zo mag zeggen.

Papiermolens

Het belangrijke werk over papiermolens is natuurlijk het in drie kloeke delen over een kwart eeuw verspreide hoofdwerk van H. Voorn. Zowel algemene geschiedenis, als die van individuele molens, en zelfs (vooral in deel 3) van de molenaars en hun knechts persoonlijk. De boeken zijn destijds in beperkte oplage buiten de boekhandel om verschenen. De antiquarische prijzen zijn aan de pittige kant. Het voor de genealogie in Gelderland zo belangrijke deel 3 is in de bibliotheek van het Centraal Bureau Genealogie beschikbaar. De Nickels-site gebruikt de informatie uit deel 3, zie daar voor een snelle eerste kennismaking.

H. Voorn (1960). De papiermolens in de provincie Noord-Holland, alsmede in Zeeland, Utrecht, Noord-Brabant, Groningen, Friesland, Drenthe. De geschiedenis der Nederlandse papierindustrie, deel 1. Haarlem.

H. Voorn (1973). De papiermolens in de provincie Zuid-Holland, alsmede in Zeeland, Utrecht, Noord-Brabant, Groningen, Friesland, Drenthe. De geschiedenis der Nederlandse papierindustrie, deel 2. Wormerveer.

H. Voorn (1985). De papiermolens in de provincie Gelderland alsmede in Overijssel en Limburg. De geschiedenis der Nederlandse papierindustrie, deel 3. Met medewerking van Johanna Hollestelle en G. D. Cornelissen de Beer. Stichting voor het Onderzoek van de Geschiedenis der Nederlandse Papierindustrie. Haarlem: Vereniging van Nederlandse Papier- en Kartonfabrieken.

• De extra medewering die Voorn hier heeft gekregen heeft geresulteerd in een voor genealogen buitengewoon bijzonder boek: alles wat er over molenaars en hun knechten, en hun familie, persoonlijk bekend is lijkt wel in dit boek te zijn opgenomen. Zeer goede indexen, ook nog. Zeer goed gedocumenteerd. Zowel een geschiedenis van de papiermakerij als zodanig, als van de individuele molens in dit gebied.

P. Nijhof (1988). Schetsen van papiermolens. Met tekeningen van R. Nijhof. Zutphen: Bührmann-Ubbens. (Mander, de molen van Frans, in 1711 gesticht door Bernardus Kremer (het geslacht Cramer); Mander, de molen van Bels; Hattem, de molen op Molecaten; Epe, de kopermolen; Loenen, de Middelste Molen; Ugchelen, de Oude Molen of Altena; Ugchelen, de Hamermolen; Beekbergen, de Ruitersmolen; Arnhem, Marten Orges; Eibergen, de Mallumsche Molen; Mook, de Bovenste Plasmolen; Roermond, de Bovenste Molens; Maastricht, het Pesthuis; Houthem, de Kruitmolen; Mechelen, de Onderste en Bovenste Molen. Omslag: aquarel Eibergen de Mallumsche molen)

Jan Poortenaar, i.s.m. Dard Hunter en C. Pels (1951). De papierwereld. Naarden: Uitgeverij 'In den toren.' Met stalen in het boek zelf, en in map.

Jane de Iongh (1934).  Van Gelder Zonen 1784-1934. Haarlem.

• "Het was de wensch der Directie van de Verenigde Koninklijke Papierfabrieken dat in dit Gedenkboek in de eerste plaats die bijzonderheden zouden vermeld worden, welke voor de kennis der economische geschiedenis van belang konden worden geacht."
• "Het papier is een door de Vereenigde Koninklijke Papierfabrieken Van Gelder Zonen speciaal voor dit doel vervaardigd Hollandsch velijn."
• Apeldoorners zijn geneigd te denken dat Van Gelder vooral een Apeldoorns bedrijf was. Nee dus: Wormer is de bakermat, Velzen was een gigantische vestiging.
• "Bijna een eeuw oud was de molen De Eendracht, toen Pieter Smidt van Gelder in Januari 1784 in de zaak van zijn schoonvader Maarten Schouten werd opgenomen en zijn loopbaan als papierfabrikant aanving. De Eendracht was als oliemolen zijn werk begonnen. Op 30 Maart 1685 verkreeg Simon Pietersz. Fent, buyrman tot Wormer, het recht van den wind voor een oliemolen die hij aldaar van plan was op te richten 'mits jaerlijcx daer vooren betalende de somme van vyer ponden, te 40 grooten 't pont, vrij geldt tot een erffpacht ende op erffpachtrecht, ingaande met Paeschen deses jaers 1685.' "

Waterradmolens

R. Hardonk (1968). Koornmullenaers, Pampiermaeckers en Coperslaghers. Korte historie der waterradmolens van Apeldoorn, Beekbergen en Loenen . Apeldoorn: Historisch Museum Moerman.

Bert Felix (2007). Oude molen in Lieren op monumentenlijst gezet. De Stentor, 21 november 2007 html

Watermolens

Voor de ontginning van moeras- en veengebieden bleek het al snel noodzakelijk om overtollig water op een andere manier dan door natuurlijk afstromen kwijt te kunnen raken. De belangrijkste reden daarvoor is natuurlijk dat in dergelijke gebieden juist door de ontginning—die onder andere bestaat uit het verlagen van het waterpeil—het land inklinkt, waardoor het waterpeil verder terug moet worden gebracht, waardoor meer inklinking, etceterea tot op de dag van vandaag.

A. Bicker Caarten (1990). Middeleeuwse watermolens in Hollands polderland 1407/'08 - rondom 1500. Wormerveer: Stichting Uitgeverij Noord-Holland.

25 Jaar Rijnlandse Molenstichting 1983, 180 p. A-4 papiergebonden. (oa: H. van der Linden: De voorgeschiedenis van de Rijnlandse Poldermolen - P. J. M. de Baar: Heer Floris van Alcmade, ridder, de waterbouwkundige - G. Keunen: Windbemaling in Rijnland - E. J. M. Sentis-Senden: Droogmakerij met poldermolens: een scheppende bezigheid - J. C. Lunenburg: Van de vroegere molenrijkdom van Nieuwkoop en omgeving - P. J. M. de Baar: Wie ontleent welke molenafbeelding aan wie? - J. C. Lunenburg: Van molenmakers en andere bedrijvigheden aan de Oude Wetering - A. Bicker Caarten: Het nachtmalen op de poldermolens en wat daarmee verband houdt - P. H. Mans: De molens van de Rijnlandse molenstichting)

H. Hagens (1998). Op kracht van stromend water. Negen eeuwen watermolens op de Veluwe. Hengelo: Smit.

Nijhof, P. (1982). Watermolens in Nederland. Met foto's van Ger Dekkers. Zwolle: Waanders.

C. Dekker: De aanstelling van de molenmeesters in Delfland van de 15de tot de 18de eeuw. In Zuid-Hollandse Studiën Deel IX. (1959). Historische Vereniging voor Zuid-Holland onder de zinspreuk "Vigilate Deo Confidentes." Voorburg: Drukkerij Die Haghe.

Korenmolens

Korenmolens zijn de grootste industrie in de middeleeuwen, en juist daarom nauw verbonden aan de macht. Ze waren noodzakelijk om graan te malen, maar op zich kon dat ook heel goed met kleine molentjes die mensen gewoon thuis konden hebben. Daar komt dan de macht een stokje voor steken, want wie zelf maalt is geen klant van de grote molen. Dat gaf aanleiding tot nogal wat onverkwikkelijke zaken, omdat economische en politieke macht in die tijden in dezelfde hand lag. Bijvoorbeeld voor de Hollandse graven waren de korenmolens in het Westland een belangrijke bron van inkomsten.

De foto, gemaakt door Lida Goede, staat op de website beekbergen-gastvrij.nl

Ruitersmolen Beekbergen

Voor de geschiedenis van de Ruitersmolen, Gasthuismolen en andere molens zie R. Hardonk (1968). Koornmullenaers, Pampiermaeckers en Coperslaghers. Korte historie der waterradmolens van Apeldoorn, Beekbergen en Loenen . Apeldoorn: Historisch Museum Moerman.

De Ruitersmolen ligt aan de Tullekensmolenweg in Beekbergen, een paar honder meter 'beneden' de Tullekensmolen (1535), en is nog in 1936 als korenmolen in werking. Van deze molen bestaat een olieverfschilderijtje van ca. 1900, afgebeeld in Hardonk tegenover p. 49. Frank van Amelsfort geeft op zijn site een foto van de onlangs gerestaureerde Ruitersmolen. Een foto van de Ruitersmolen in verval in G. B. Wolters (1979). Beekbergen in oude ansichten (foto 31). Zaltbommel: Europese Bibliotheek. Het is een heel behoorlijke molen, waar er in 1625 nog sprake is van een 'molentje' en een 'kleine papiermolen.' De enige werkende papiermolen in de 60-er jaren van de 20e eeuw is die in het Openluchtmuseum in Arnhem (Hardonk geeft geen informatie welke molen dat oorspronkelijk is).

De door Jan gekochte molen is in 1606 gebouwd door Marten Orges, was voorwerp van een ingewikkelde juridische procedure rond 1625 over waterrechten. De erven van Henrick van Amersfoort hebben uiteindelijk de dan 4 baks waterpapiermolen verkocht aan Willem Jansen (Beeckhuys), die getrouwd is met Annetje Abrahams Westenenk. [een 4-baks molen maakt tamelijk grof papier, voor schrijfpapier zijn 6 bakken nodig.] Hardonk meldt dat er in 1742 een tweede molen ligt, de 'halve Ruytermolen;' het is deze molen die in de 2e helft van de 19e eeuw, in het bezit van L. van Gerrevink, is afgebrand en niet herbouwd.
Hardonk maakt er een punt van dat de papiermakerij geen folkloristische bezigheid naast het boerenbedrijf was, maar de kernindustrie van Apeldoorn, en dat de papiermakers kwaliteit leverden en deze ook zakelijk aan de man wisten te brengen in de randstad (en via die tussenhandel aan Europa).

De afbeeldingen staan op de website van de raad van Beekbergen.

De Middelste Molen Loenen

De Middelste Molen, Kanaal Zuid 499 Loenen. De foto van het interrieur staat op de website van de Stichting demiddelstemolen.nl

• De Middelste Molen is de herbouw na het voor de tweede keer in vlammen opgaan van de Middelste Molen I en II in de 19e eeuw. Nummer I is door Voorn behandeld op blz.. 464-467, nummer II op blz. 467-469. In 1655 is de oudst bekende vermelding van de Middelste Molen, nog voor 1659 wordt bij of aan deze molen de Middelste Molen II gebouwd, en in 1659 door eigenaar Hackfort verpacht aan mijn voorouder Roelof Til, die op zijn buurt het pand verhuurt aan papiermakers.

meer literatuur

Warnaars, H. B. E., en M. A. Hijlkema (1949). Molens en klederdrachten in Nederland. Aquarellen door J. W. Heytink en J. Duyvetter, resp. Leiden: Tieleman & Dros.

links voor molens

http://molen.pagina.nl/

Voor een overzicht van alle bestaande Nederlandse molens, met foto, zie http://www.molens.nl en http://www.molendatabase.nl/nederland/, also in the English language available. De database op http://www.molendatabase.nl/ bevat gegevens over ieder van 1176 Nederlandse molens, en 4329 niet meer bestaande Nederlandse molens.

De Nickels-site met heel veel papiermolen-informatie, met nadruk op Apeldoorn en omstreken.

De Liefde Molenpagina van B. Poppen.

Een uiteenzetting over de technische aspecten is gegeven in een boek van Frederick Stokhuyzen uit 1962. Daaruit een vertaling in het Amerikaans op http://webserv.nhl.nl/golje smits/windmill.htm [opgeheven???]

(Papier)molens op de Veluwe

Papier waterradmolen Openlucht Museum, Schelmseweg 89 Arnhem

Ruitersmolen, Tullekensmolenweg 47 Beekbergen. Nee, excuus, deze molen is wel gerestaureerd, maar niet als papiermolen.

De Middelste Molen, Kanaal Zuid 499 Loenen. De foto van het interrieur staat op de website van de Stichting demiddelstemolen.nl

overig

H. A. Visser (1980). Molens in Zuid-Holland in oude ansichten deel 2. Zaltbommel: Europese Bibliotheek. isbn 9028801626, 139 foto's (foto's en kaarten uit de verzameling van de schrijver, thematisch op bouwkundige onderwerpen ingericht, aanvullend op deel 1 uit 1972 van L. van Lambalgen. Situaties in begin 20e eeuw, de tijd ook dat zeer veel van de bijna 10.000 Nederlandse molens werden gesloopt)

Nationale Molendag: iedere tweede zaterdag in mei, molens geopend voor bezichtiging, molenaars geven demonstraties. Deelnemende molens hebben een blauwe wimpel uithangen.