Duurzaamheid, Democratie, Informatie

een pleidooi

ben wilbrink

Nederland neemt deel aan een oorlog zonder het parlement te raadplegen, het schendt kinderrechten met instemming van bijna de kleinst mogelijke meerderheid in het parlement, een meerderheid die democratie degradeert tot het recht van de sterksten (de helft + 1), waar de grondgedachte van democratie toch juist is de samenleving te behoeden voor het recht van de sterksten.
En dan is er nog dat Nederlandse kabinet dat de verkiezingen heeft gestolen zoals zelfs George W. Bush het voor zijn eerste termijn niet heeft gedurfd, door een programma te kiezen en uit te voeren dat, wat het CDA betreft, nooit het programma heeft ontmoet waarop de verkiezingen zijn bevochten.

Wat is hier gaande, en wat doen we eraan? Want iedereen heeft hier een eigen verantwoordelijkheid, is het niet JP?

Het idee is om in deze bladzijden een vruchtbare visie te ontplooien op het krachtenspel in de hedendaagse samenleving. Vruchtbaar zowel in de betekenis van aansprekend, tot discussie uitlokkend, als van macht gevend, de instrumenten verschaffend om op positieve wijze aan dat krachtenspel deel te nemen.

De drie termen zijn niet willekeurig gekozen, maar dekken ongetwijfeld niet precies de bedoelde lading. Duurzaamheid staat voor een cluster van wenselijkheden, niet alleen op het gebied van milieu, maar ook tegen kortzichtigheid, misleiding en de waan van de dag in de huidige politiek en de media. Democratie is een voorwaarde voor een behoorlijke, dus duurzame, samenleving. Ook al is democratie moeilijk en riskant, er is eenvoudig geen duurzaam alternatief voor. Informatie, kennis, is een van de bronnen van kracht voor het democratisch gehalte van de samenleving. Hoezeer we het daar stilzwijgend met elkaar over eens zijn mag blijken uit het hier betekenisvol weggelaten zijn van het woordje 'goede.' Voor informatie die niet deugt hebben we immers de term 'misleiding.' Met informatie die niet deugt, of die maar half 'waar' is, wordt de burger dagelijks overspoeld. Er is dus werk aan de winkel.

Vanuit welke invalshoeken ga ik deze thematiek aanpakken?

1. De psychologie. Op tal van manieren, en hopelijk enkele onverwachte. De menselijke neiging om andere mensen te zien als in wezen tot hetzelfde in staat als wat 'ik' heb bereikt (VVD-ers in het bijzonder hebben die hinderlijke trek) (voorlopig noem ik dat maar 'mijn zelfbeeld past iedereen'): een vernietiger bij uitstek van welzijn van belangrijke bevolkingsgroepen. Of het gemak waarmee de rede wordt overspoeld door een enkel aansprekend beeld (de psychologie van Tversky en nobelprijswinnaar Kahneman), en hoe dit fenomeen opzettelijk zowel als onopzettelijk tot de nodige ramspoed leidt (al dan niet over de band van politici en media die op korte termijn willen scoren). De talloze manieren waarop individuele verschillen in de samenleving aan de orde zijn (de mens is de mens een wolf).
   
   
2. Democratie. Niet alleen zelf ietwat moeizaam, maar ook een moeilijk begrip. Rawls, hoewel misschien toch wat 'Amerikaans' gekleurd en daarmee niet echt generiek toepasbaar? Het 'prisoner's dilemma' bepalend voor de noodzaak van een overheid, maar dan wel eentje die democratisch wordt gedragen. (Contrast: de huidige Nederlandse overheid die doortrokken is van wantrouwen jegens de burger, diezelfde hedendaagse burger die trouw en met overtuiging zijn belasting betaalt en zijn burgerlijke plichten nakomt; Wolfson (2005) biedt een alternatief). Betrokkenheid. Empowerment. Maar ook bescherming wanneer die nodig is. Voorzover democratie 'politieke gelijkheid' heeft is, heeft Dworkin (1987) er iets over te zeggen.
   
   
3. Informatie, kennis. Vrijheid van meningsuiting is hier een voorwaarde; in de Westerse cultuur heeft in de Middeleeuwen de Roomse Kerk een zekere intellectuele vrijheid om te 'disputeren' toegestaan, afgezien daarvan ligt de wortel van de huidige opvattingen over de wenselijkheid van vrije meningsuiting in de 17e-eeuwse stroming van radicale verlichting waarvan Baruch de Spinoza de bekendste representant is. Terug naar het heden. Amartya Sen heeft de relatie tussen welzijn, democratie en informatie schitterend onderzocht en beschreven. Kennis als het ultieme duurzame goed (kennis wordt niet minder wanneer ze wordt gebruikt, eerder meer). Het wetenschappelijk bedrijf is de belangrijkste generator van kennis, maar wetenschappers zijn mensen en geen heiligen. Informatie over hun werk en handelen, informatie in de betekenis zoals Sen die daaraan geeft, is nodig als tegenkracht voor de neiging van wetenschappers om het doel de middelen te laten heiligen (op alle denkbare niveaus, trouwens, wat dat betreft is wetenschap weinig anders dan religie).

Dit gaat een project worden van zeer lange adem, startschot op 14 maart 2005. Het materiaal of de bronnen ervoor, de 'content,' is in belangrijke mate in de voorgaande decennia al verzameld. In mijn publicaties is dat te zien, maar ook in de (te weinige) activiteiten die ik buiten mijn onderzoektaken heb gedaan: draaiend helpen houden van een politieke partijafdeling in een Hollands mini-stadje (nee, niet een Hollandse stad), medezeggenschap (school, werk) ofwel 'tegenbesturen van onderop.' De uitdaging is om verschillende ervaringen aan elkaar te verbinden en zo te verwoorden dat het een bijdrage aan onze polderpolitiek kan vormen. Als er lessen uit het verleden in verwerkt kunnen worden, dan zal ik dat niet nalaten: het middeleeuwse 'gepolder' kende heel wat misstanden, listen en bedrog.

Zijn er anderen die ook met deze thematiek bezig zijn? Jazeker. Het www zal er van wemelen ('weme' is de pastorie, middelnederlands). Politieke clubs doen er ook aan. Een kort statement zijn de nieuw geformuleerde beginselmanifest van de PvdA (waarin helaas terecht is gekomen dat het onderwijs er voor talent is, waarmee genuanceerd denken over hoe met talent om te gaan op selectieve momenten in het onderwijs een illusie lijkt geworden). Overigens heeft de PvdA in kort bestek de thematiek knap neer weten te zetten, natuurlijk zonder bronvermeldingen of verwijzingen naar dieper spittende literatuur. Daarom is een webpagina zoals deze nog steeds een nuttige bijdrage. (oudere beginselprogramma's zie digitaal) Om te beginnen zal dit een solitair project zijn. Reageer, ga in discussie, dan kan er iets gezamenlijks uit groeien. Laat van je horen. Nee, ik maak er geen publiek forum van. We zullen zien hoe dit mogelijk groeit.

Thema: Mijn zelfbeeld past iedereen

De psychologie van het zelf, van het zelfbeeld, ligt aan de basis van de psychologie van de wereld, het wereldbeeld, en daarmee ook aan de basis van hoe we geneigd zijn anderen te zien, de beoordelen, en te veroordelen. Ik heb niet de indruk dat dit grof geschetste thema precies beantwoordt aan een nis in een of andere wetenschappelijke discipline. Maar het thema is wel degelijk snel te schetsen in disciplinaire termen.

In de persoonlijkspsychologie is heel wat geëxperimenteerd met persoonsbeschrijvingen (vignetten) en hoe mensen zich daarin herkennen. Een paar vage eigenschappen, een aura van gezag, en dan gaan de meeste mensen voor de bijl: 'ja, dat is een rake kenschets van mijn karakter.' Ik zal de literatuur op dit punt later opzoeken (oa proefschrift van Jansen over horoscopen). Een verklaring voor het verschijnsel zou kunnen zijn dat een willekeurig vignet altijd wel via twee of drie stappen schijnbaar betekenisvol is te verbinden aan het eigen levensverhaal (Linschoten, over de analytische interpretaties van Freud).

Uit het voorgaande volgt dat het makkelijker is om andere persoonlijkheden als replica van de eigen persoonlijkheid te zien, dan als uniek andere persoonlijkheden. Dat iedereen wel in staat is om oppervlakkige evidente verschillen als zodanig ook te erkennen, hoeft aan deze grondneiging niet af te doen. Ik zou op deze veronderstelling graag wetenschappelijk onderzoek hebben, maar ik weet niet in welke richting te zoeken (binnen de persoonlijkheidspsychologie). Graag suggesties. Er is natuurlijk wel veel indirect 'bewijs,' misschien dat in de filosofische literatuur daar de beste uiteenzettingen over zijn te vinden: de neiging om anderen onze ideeën, ons geloof, onze regels te willen opleggen. Onder het motto 'ze zijn nu wel anders, maar horen dat niet te zijn.' Ook in de politiek is dat terug te vinden, en in zijn ondersteunende bureaucratie: kies mij, erken mijn beginselen, volg mijn regels, gehoorzaam mijn wetten, anders zal mijn zwaardmacht u dwingen. In de rechtsfilosofie, in het bijzonder de 'theory of justice' zoals dat op zijn angelsaksisch heet, is dit kwaad onderkend, en zijn er pogingen gedaan een scherpe analyse te maken (Rawls' 'veil of ignorance' behoort daartoe, en vergeet niet de christelijke omkering; 'wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.').

Het is ook eenvoudiger te formuleren: "Ze [de overheid] bekommert zich niet zichtbaar om de mensen die het allemaal niet kunnen bijbenen." (Dik Wolfson, de Volkskrant 6 juni 2005) Een algemene formulering en uitwerking van de onbalans tussen burger en grote instituties (de staat, multinationals, het UWV) is gegeven door James Coleman in zijn (1982). The asymmetric society.

thema: Vertrouwen

http://www.igz.nl/meldpunt-verpleeghuiszorg/indexie.html

De samenleving is dermate complex, en het vermogen van de mens om informatie op te nemen en te verwerken zo beperkt, dat het dagelijks functioneren in de samenleving eigenlijk alleen mogelijk is op basis van wederzijds vertrouwen. James Coleman (1990) geeft hier een schitterende uitwerking van. Voordat ik er zelf oeverloos over dreig te gaan filosoferen, zal ik bij Coleman inventariseren hoe bij vertrouwensbreuken, verminderd vertrouwen en ander ongerief maatschappelijke relaties stroever worden of breken. Voor een grondige filosofie zie trouwens Seligman (1997). Een heel andere, praktische, uitwerking geeft Dik Wolfson in zijn Transactie als bestuurlijke vernieuwing (als op te halen pdf-bestand op www.wrr.nl), geen bureacratisch wantrouwen, kaders voor de professionals in de dienstverlening "om het ongelijke op een transparante en onderling vergelijkbare wijze ongelijk te behandelen, in maatwerk." Voor een toegankelijke economische analyse van de waarde van 'de kennis en trouw van echte professionals' tegenover de bureaucratisch gecontroleerde flexwerkers zonder binding, zie Kleinknecht, Naastepad en Storm (13 januari 2007) NRC (de bejubelde vrije arbeidsmarkt met in veel opzichten achterlijke gevolgen, zoals gebrekkige productiviteit en dikke lagen management, van Amerika en Engeland, tegenover het Rijnlandse model dat zijn innovatieve kracht en productiviteit juist put uit loyale werknemers.

Het belang van deze analyse is evident: georganiseerd wantrouwen, wat steeds meer een kenmerk van overheid en andere vormen van management lijkt te worden, smoort het leven in de samenleving.

professionalisme
September 2005 is de maand waarin de justitiële behandeling van de Schiedamse parkmoord de fundamenten van onze rechtsstaat deed schudden. Het openbaar ministerie (de magistratuur) en een optocht van tal van professionals blijken met onprofessioneel en crimineel handelen het vertrouwen dat de samenleving in hen zou moeten mogen hebben, ernstig te hebben aangetast. Als ik een casus moet zoeken om aan de orde te stellen wat er vandaag de dag met vertrouwen aan de hand is, dan is dit wil het meest indringende. Een rijtje misstanden die ondertussen voldoende vaststaan omdat het OM en de minister (Donner) gedwongen waren om heel veel bekend te maken wat normaal gesproken binnenskamers blijft:

• Onmiddellijk na de moord zijn sporen niet zeker gesteld, zodat maar heel weinig dna-materiaal voor onderzoek beschikbaar is
• De elfjarige jongen die met steekwonden overdekt het drama heeft overleefd, wordt na een rapportage die zijn vertrouwenspersoon (Ruud Bullens) aan de politie geeft door twee agenten in de verhoorruimte bij herhaling mishandeld/geterroriseerd, in aanwezigheid van die vertrouwenspersoon die niet ingrijpt. (Hoogleraar ontwikkelingspsychologie Bullens geeft in de Volkskrant van 26 september zijn reactie op deze berichtgeving. Volgens hem heeft hij correct gehandeld, en misschien is dat inderdaad het geval. Dan blijft er toch nog een vermoeden hangen dat het internationale verdrag over de rechten van het kind, waaraan ook Bullens is gebonden en dat gaat boven alle andere locale regels, voorschrijft dat een en ander zo niet had mogen gebeuren. Er hangt een sfeer van Milgram om, zal ik maar zeggen [zoek op www: the Milgram experiment].)
• Het Pieter Baan centrum gaat ervan uit dat verdachte Kees B. zeker de dader is, en daarom wel een buitengewoon agressieve inborst moet hebben. In een eerder onderzoek (voor de Schiedamse moord plaatsvond) had het Pieter Baan centrum heel anders over Kees B., de zachtaardigheid zelve, gerapporteerd. Het nieuwe rapport van het Pieter Baan centrum bevestigt het idee bij politie en OM dat Kees B. de dader moet zijn. Van Koppen over de Pieter Baan medewerkers in de Volkskrant van 17 september: wie zijn hier nu gevaarlijke gekken?
• Kees B. wordt op ontoelaatbare wijze in zijn vehoren onder druk gezet, en legt een bekentenis af. Die bekentenis bevat geen feitelijke details die zijn daderschap bewijzen. Hij trekt zijn bekentenis later in, waarover Buruma, lid van de onderzoekcommissie Posthumus, zegt dat in 8 van de 10 gevallen bekentenissen worden teruggetrokken dus daar wordt niemand onrustig van, daarmee suggererend dat dit statistische gegeven voldoende zou zijn om geen aandacht aan het terugtrekken van die bekentenis te schenken.
• Er zijn geen harde bewijzen tegen Kees B., naar ontlastend bewijsmateriaal is in het geheel niet gezocht, waar dat ongevraagd wordt aangereikt laat het OM dat verdwijnen. Toch wordt Kees B. tot twee maal toe veroordeeld tot ongelooflijk lange gevangenisstraf, en daarin door de Hoge Raad (ten onrechte in september buiten de aandacht gebleven?) bevestigd. Het mooie beginsel dat bij twijfel niemand schuldig is, blijkt in Nederland dus vergeten wanneer de daad maar ernstig genoeg is.
• Onderzoekers van het Nederlands Forensisisch Instituut lijken hun werk wèl professioneel te doen, doen alle mogelijke moeite om het OM in beide instanties duidelijk te maken dat het dna-onderzoek ontlastend is voor Kees B., maar komen uiteindelijk dicht bij meineed terecht wanneer zij in de rechtszaal dit verzwijgen
• Vijf gedeeltelijke dna-sporen, o.a. aangetroffen op het lijfje van het slachtoffer en op het moordwapen, die overeenkomen met twee wel gerapporteerde sporen van een onbekende derde op een laars en onder nagels, worden door het OM verzwegen. Dat is een beroepsfout, vergelijkbaar met de chirurg die in plaats van een been af te zetten, het hoofd afzet.
• Donner bestrijdt in de Tweede Kamer dat het achtergehouden bewijsmateriaal Kees B. zou ontlasten, en dus dat het OM in dezen iets valt aan te rekenen. Hij zegt een wetenschappelijke verantwoording te hebben, die erop neer komt dat de achtergehouden gedeeltelijke dna-sporen overeenkomen met die van 50.000 Nederlanders, en daarom dus geen bewijs voor wat dan ook zijn. Ik heb hem dit argument zien geven, en tot mijn verbijstering er mee weg zien komen omdat geen van de aanwezige kamerleden hem ter plekke corrigeerde. Ronald Plasterk gaf de correctie in Buitenhof: Er zijn 16 miljoen Nederlanders, de kans is dus ca 3 promille dat het dna van de vijf verzwegen sporen van een andere dan de bekende derde persoon zou zijn. Ronald zweeg over de kans dat het dna-profiel van Kees B. met dat van de vijf deelsporen overeenkomt, ik meen dat bekend is dat die kans nul is. Het punt is: Donner vertelt de Kamer niet de waarheid, mogelijk is hij zo onprofessioneel dat hij dat niet eens weet, kamerleden zijn zo onprofessioneel dat zij de onwaarheid niet signaleren. Het gaat hier voor Donner om zijn ministeriële leven: hij zou moeten aftreden wanneer hij gedwongen zou zijn toe te geven dat het OM bij hehaling voor Kees B. ontlastend materiaal bewust buiten de processen heeft gehouden. Voor de rest van Nederland gaat het om de geloofwaardigheid van het justitiële apparaat.
• De cultuur binnen dat justitiële apparaat is er een van verzwijgen van de waarheid: heel veel mensen waren indringend bekend met het verzwijgen van voor Kees B. ontlastend dna-bewijs. Een georganiseerde beroepsfout zou je kunnen zeggen.

kwade trouw

Waar de managersziekte van deze samenleving nog is te zien als een onbedoelde bedreiging van maatschappelijk vertrouwen, zijn er ongetwijfeld vele plaatsen en instituties waar dat vertrouwen opzettelijk wordt misbruikt. Het departement van Justitie, inclusief de winkel van Rita Verdonk, balanceert wat dat betreft op het randje, en Rita er net overheen. Waar de politiek er nog mee flirt, zijn er 'op de markt', is er in het bedrijfsleven en geprivatiseerde overheidsinstellingen vaker sprake van kwade trouw. Ik geef een een nog redelijk onschuldig lijkend voorbeeld om te beginnen.

• 
  Om mijn werk uit de 70-er jaren te kunnen digitaliseren, heb ik een scanner nodig. Ik schaf in goed vertrouwen de Canoscan N670U aan, met software. Onder het Mac OS 8.5 werkt dat allemaal (anders had ik de spullen teruggebracht), maar niet onder Windows, en niet onder het nieuwe besturingssysteem Mac OS X. Dan kun je op internet eens kijken of het probleem bekend is, en ja hoor, en of er een oplossing is: die is er tot mijn verrassing, er is mooie software die de meeste scannerproblemen fraai oplost: van een wel integere marktpartij VueScan. In de publieke discussie over de ellende met software voor scanners is er een fraai stuk van Darrin Cardani die "worked for a company that got business by lying to its customers and competing on price." De eigenaar sluit met een Japanse producent van scanners een contract af voor het leveren van de benodigde software, de driver voor de scanner. Lees het verhaal van Darrin zelf, het is ongelooflijk en tegelijk zo begrijpelijk: hij krijgt dus opdracht van zijn baas, die van de technologie absoluut niets weet, om iets te maken dat op dat moment eigenlijk nog niet te maken is (een usb-driver). De deadline voor dat contract wordt wel gehaald, maar de driver deugt van geen kant. Darrin geeft een aardige analyse van de markt waarin dit soort dingen geen incidenten zijn, hij neemt waar dat expertise bewust niet wordt benut (want expertise 'kost', nietwaar?). Kijk, dat heb ik de laatste decennia ook waargenomen bij producten van allerlei bureautjes en clubs op terreinen die ik kan beoordelen: kletsika, bluf en nogal eens flagrante onzin. Ik zou daar eens een voorbeeld-catalogus van aan moeten leggen.

Kun je van scanners en drivers nog een tijdje volhouden dat kopers zelf op moeten letten wat ze aanschaffen, van selectie voor Yale, Princeton en Harvard valt dat niet vol te houden. Veel schuldiger is de bewuste maatschappelijke misleiding die daar plaatsvindt, en die messcherp is beschreven door Karabel (2005) in het afsluitende hoofdstuk van zijn The chosen. Karabel neemt actoren dan nog enigszins in bescherming door ze te zien als gedreven door maatschappelijke ontwikkelingen, maar dat is Amerikaanse wellevendheid. Kijk, de beleden missie van Yale, Princeton en Harvard is om bij de toelating gelijke kansen te bieden, en zwarten iets gelijker. De werkelijkheid is anders. Bijvoorbeeld p. 537:

En daar is weinig aan te doen, concludeerden Bowen en Bok. In een recent werk houdt deze oud-president van Princeton Bowen echter een krachtig pleidooi om lagere socioeconomische klassen eenzelfde behandeling te geven als zwarten. Kijk, er zijn er die zien wat er aan de hand is, maar de meeste Amerikanen willen het toch niet zien: van hen denkt 19% dat ze in de top 1% van inkomen zitten, en nog eens 20% dat ze daar eens toe zullen behoren [Karabel p. 557, uit Gibbs and Duffy 'Two men, two visions', een verkiezingsenquete 2000]

thema: Verscheidenheid

Hoewel mensen meer met elkaar gemeen hebben dan dat ze van elkaar verschillen, spelen in de samenleving juist de verschillen een enorme rol. Persoonlijke verschillen zijn op tal van manieren aan de orde, waarvan de psychologische maar een beperkte verzameling zijn, hoewel deze voor zowel psychologen als gewone mensen het meest uitgesproken aanwezig zijn. Uitgesproken, want we hebben daar een pregnante taal voor: karakter, persoonlijkheid, talent, een enorm scala aan termen die persoonlijke trekken benoemen, en wat niet al. Wat wij of anderen in de samenleving met die verschillen doen, dat ligt in een grensgebied dat bijvoorbeeld zowel door de psychologie als de sociologie wordt bestreken: selectie, cultuur, rollen in instituties, etcetera. Grote maatschappelijke conflicten hebben nogal eens met verscheidenheid in de samenleving te maken, vandaag, en altijd al in het verleden. Belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen doorheen de eeuwen hebben veel te maken met verscheidenheid in de samenleving en hoe men daarmee omgaat. Schrijvers die ontwikkelingen contemporain onder woorden hebben gebracht of er richting voor hebben aangegeven, zijn gaan behoren tot de grote canon van filosofen.

Kortom, verscheidenheid is een enorm thema dat op geen enkele manier moet worden verengd tot alleen persoonlijke verschillen in karakter en aanleg. Dat risico is evenwel sterk aanwezig in het persoonlijk liberalisme van ikke ikke ikke en de rest kan stikke bij degenen die bij hun geboorte of door gelukkige omstandigheden bevoordeeld zijn en miskennen dat hun voordeel alleen kan kan gedijen in een fatsoenlijke samenleving.

Waar gaan we te rade om dit brede thema handen en voeten te geven om het met de andere thema's te kunnen verbinden? Een aardig overzicht van wat zo'n breed thema in kan houden geeft het hoofdstuk 'Unequal talent' in Sennett (2003) dat als voordeel heeft dat het in ieder geval niet een psychologische visie op de wereld is (hij noemt meen ik alleen Freud als een van zijn bronnen ... ). Sennett geeft een persoonlijke visie, een meer institutionele is die van de WRR. Kees Schuyt, ook een socioloog, heeft voor zijn werk een prijs gekregen, tot dat werk behoort wat hij als lid van de WRR recent over normen en waarden, over culturele verschillen dus, met de Beer heeft geredigeerd (2004), en het WRR-rapport (2003) over dit onderwerp dat onder zijn leiding tot stand is gekomen.

thema: Sturen op output

Georganiseerd wantrouwen neemt makkelijk de vorm aan objectief te constateren prestaties die worden verlangd van ondergeschikten, leerlingen, burgers, dienstverleners, opdrachtnemers, en wie niet al. In bescheiden mate is hier niets mis mee. Maar waar bescheidenheid verdwijnt, gaan de zaken scheef lopen. Prestatiecontracten die inspanningscontracten vervangen, hoeven geen verbetering te zijn, en zijn dat vaak niet. Erger is dat het eisen van prestaties meestal meteen de vorm aanneemt van het eisen van 'betere' prestaties (dan die anderen leveren). De sturing wordt daardoor versterkt, ook al overziet niemand dan meer wat de omvang en aard van de gevolgen zijn.
De stelling is dat sturing op output leidt tot

1. verwaarlozen of onderbedelen van belangrijke doelen die zich niet goed in objectieve prestaties laten vangen, en
2. dat de maatschappelijke effecten, de macro-effecten zeg maar, daarvan zeer aanzienlijk zijn.

Hoe krijgen we hier een hefboom op? Het fenomeen heeft te maken met de beoordelingscultuur in onze westerse samenleving, zoveel is zeker. Als het een beoordelingsfenomeen is, dan is er evident sprake van afhankelijke verhoudingen, en zou het kunnen zijn dat die verhoudingen vergiftigd zijn door georganiseerd wantrouwen, of gewoon verbroken zijn door te grote afstanden die tussen maatschappelijke spelers zijn ontstaan. Schaalvergroting kan dergelijke effecten hebben, zie wederom James Coleman, 1990, voor hoe zo'n fenomeen analytisch is aan te pakken. Als schaalvergroting dat kan, dan kunnen tekortkomingen in informatiestromen dat ook, zodat het gedachtengoed van Amartya Sen ongetwijfeld boeiende aanknopingspunten kan leveren.

In de wereld van het onderwijs liggen de voorbeelden voor het oprapen, en halen de misstanden regelmatig het nieuws. Scholen afrekenen op eindexamenresultaten is evident onzinnig, de onzin ervan is in een paar woorden uit te leggen, en toch bedenken vooral journalisten en politici telkens opnieuw dat dit sturen op output een ideale wereld gaat maken. In andere maatschappelijke sectoren, gezondheidszorg, veiligheidsbeleid, is hetzelfde verschijnsel aan de orde.
De grondfout in dit denken is waarschijnlijk te vinden in het ondoordacht willen gaan toepassen van een lekenmodel van wat een 'competitieve economie' is op relaties en verhoudingen die alleen met veel goed geloof als 'marktrelaties' zijn te zien. Of van Taylor's ideeën over opsplisen van ambachtelijke taken in simplistische taakjes. [Braverman, 1974/1998 (The degradation of work in the twentieth century); recent in de pers: Ad Verbrugge, 18-6-2005 (Het procesdenken van managers berooft de wereld van zijn bezieling); Dorien Pessers, 23-6-2005 (Managers ondermijnen de beroepseer van werknemers)].

Literatuur

Benjamin R. Barber (1998). A passion for democracy. American essays. Princeton University Press.

P. T. de Beer en C.J.M. Schuyt (Red.) (2004). Bijdragen aan waarden en normen. Verkenningen 2. AUP. ISBN 9053566600. [pdf 2 Mb]

Harry Braverman (1974). Labor capital and monopoly capital. The degradation of work in the twentieth century. New York: Monthly Review Press.

Gabriël van den Brink, Thijs Jansen, & Dorien Pessers (Red.) (2005). Beroepszeer. Waarom Nederland niet goed werkt. Boom. [ Bij het uitkomen op 23 juni een uitvoerig stuk van Dorien Pessers in De Volkskrant: Managers ondermijnen de beroepseer van werknemers. (niet gratis, op de Volkskrant site)]

Thomas Christiano (Ed.) (2003). Philosophy and democracy. Oxford University Press. questia

James S. Coleman (1982). The asymmetric society. Syracuse, New York: Syracuse University Press.

James S. Coleman (1990). Foundations of social theory. London: Belknap. contents

• Zie bijv. de site van een Italiaanse groep, T³ Group, die intensief met trust bezig is (in het Engels).
• Een recent boek, dat ik nog niet heb gezien, is Francisco Herreros (2004). The problem of forming social capital: Why trust? Palgrave Macmillan. De eerste pagina's op Amazon.com site.

Marcel van Dam (2009). Niemandsland. Biografie van een ideaal. De Bezige Bij.

• N.a.v. een bezoek van Marcel van Dam aan de PvdA Oude Socialisten (Leiden, 28 november 2009) heb ik de belangrijkste data waar Marcel zijn analyse op baseert, nagetrokken. Ik heb daar ontzettend veel van geleerd, waaronder hoe het CPB, met in zijn kielzog het Kabinet, en economen zoals Bas Jacobs, een scheef beeld van de demografische werkelijkheid en zijn maatschappelijke consequentiesen soms domweg misleidend schilderen. Zie de pagina niemandsland.htm.

Partha Dasgupta , Simon Levin and Jane Lubchenco (2000). Economic Pathways to Ecological Sustainability: Challenges for the New Millennium. BioScience, 2000, 50, pp. 339-345. pdf

Ronald Dworkin (1987). What is equality? Part 4: Political equality. University of San Francisco Law Review, 22. Reprinted as chapter 5 in Thomas Christiano (2003).

Franciscus van den Enden (1665/1992). Vrije politijke stellingen en consideratien van staat. Met een inleiding van W. Klever. Amsterdam: Wereldbibliotheek. [zo ongeveer de eerste Europese democraat, leraar van Spinoza] [Peter van Rooden (1990). De leermeester van Spinoza. NRC/Handelsblad 8 mei tekst[ [Jos Verhulst (2002). Frans van den Enden: de vergeten vader van het democratisch ideaal. De Witte Werf (Antwerpen), nr. 7, winter 2002. tekst of tekst.] [Wim Klever: Van den Enden's opposition against de la Court's aristocratic republicanism and its follow-up in Spinoza's work.' tekst] []

S. J. Fockema Andreae (1957). Een mensenleven in Nederland. Driekwart eeuw ontwikkeling van openbaar bestuur, onderwijs en onderneming. Alphen aan den Rijn: Samsom. Een man met een scherpe bestuurlijke blik overziet driekwarteeuw ontwikkelingen. Het slot, Een blik op 1957, is onder andere een beschouwing over de zichzelf dienende bureaucraat die een halve eeuw later nog steeds treffend zou zijn. >

S. Freeman (Ed.) (1999). John Rawls. Collected papers. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.

Lyndia Gratton (1989). Work of the manager. In Peter Herriot (Ed.) (1989). Assessment and selection in organizations. Methods and selection in organizations. (p. 510-528) Chichester: Wiley.

• Dat dikke lagen van management een vloek voor de medewerker en burger zijn, hoeft geen toelichting. Maar wat is behoorlijk management? Gratton geeft er een neutrale introductie op, in zekere zin, al geeft het ophemelen van assessment centres aan dat haar kritische zin wel grenzen heeft. Zie daarom vooral ook het gelijktijdig verschenen Henry Mintzberg (1989). Mintzberg on management. New York: The Free Press: kritisch, maar toch gedreven welwillend over management.

Kenneth R. Hammond (1996). Human judgment and social policy. Irreducible uncertainty, inevitable error, unavoidable injustice. Oxford: Oxford University Press.

Jonathan I. Israel (2010). A Revolution of the Mind: Radical Enlightenment and the Intellectual Origins of Modern Democracy. Princeton University Press.

Daniel Kahneman. A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality. [pdf] Or his December 8 2002 Nobel prize lecture: Maps of bounded rationality: A perspective on intuitive judgment and choice. [pdf]

Jerome Karabel (2005). The chosen. The hidden history of admission and exclusion at Harvard, Yale, and Princeton. Boston: Houghton Mifflin (see site for contents). isbn 9780618574582 or 0618574581.

• See also the Washington Post discussion with Karabel.
  Ik noem het boek hier vooral vanwege het afsluitende hoofdstuk The battle over merit. Jammer genoeg is dit hoofdstuk niet op internet beschikbaar. Ik zal proberen een serie van 11 foto's ervan beschikbaar te maken.

Karl-Göran Mäler (1974). Environmental economics. A theoretical enquiry. The Johns Hopkins University Press. (see also Partha Dasgupta* and Karl-Göran Mäler (2004) Environmental and Resource Economics: Some Recent Developments pdf)

Karl Mannheim (1951). Freedom, power & democratic planning. Edited by Hans Gerth and Ernest K. Bramstedt. London: Routledge & Kegan Paul.

• Indringende reflectie op de toekomst van de democratische samenleving na twee wereldoorlogen en het fascisme. Verrassend dat op deze titel op internet wel aanbiedingen van het boek zijn te vinden, maar geen online publicaties die op de inhoud verder gaan. Socioloog Mannheim emigreerde/vluchtte in 1933 naar Engeland. Mannheim had dit boek goeddeels gereed toen hij in 1947 op 53-jarige leeftijd overleed.

Derek Matravers and Jon Pike (Eds) (2003). Debates in contemporary political philosophy: An anthology. Routledge. questia

Dennis Meadows en anderen (1972). Rapport van de Club van Rome. Utrecht: Het Spectrum, Aula 500. [The limits to growth (short text)] [Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, and Jørgen Randers (1992). Beyond The Limits To Growth. A new update to The Limits to Growth reveals that we are closer to "overshoot and collapse" - yet sustainability is still an achievable goal. In Context. A Quarterly of Humane Sustainable Culture text ] [ Donella H. Meadows and Jorgen Randers and Dennis Meadows, AlterNet. Posted June 18, 2004: Facing the Limits to Growth text]

Martin A. Nowak, Robert M. May and Karl Sigmund (1995). The arithmetics of mutual help. Scientific American, june, 50-61. + Alun L. Lloyd (1995). Computing bouts of the prisoner's dilemma. Scientific American june 80-84. "Computer experiments show how cooperation rather than exploitation can dominate in the darwinian struggle for survival." Related to Axelrod's tit-for-tat strategy.

Martha C. Nussbaum and Amartya Sen (Eds.) (1993). The quality of life. Oxford: Clarendon Press.

Wikipedia on John Bordley Rawls (1921-2002).

Dorien Pessers (2006). Goede en kwade trouw in het openbaar bestuur. Lezing voor de Raad voor het Openbaar Bestuur Den Haag, 12 september 2006. http://www.nrc.nl/opinie/article490090.ece

Percy B. Lehning (2006). Rawls. Lemniscaat.

• Een grondig voorbereide inleiding op Rawls, zijn leven en zijn werk.
• Gelijktijdig verschenen met de vertaling (door Bestebreurtje) van zijn Theory of justice uit 1971

John Rawls (1993). Political liberalism. New York: Columbia University Press.

John Rawls (1999). The law of peoples. With "The idea of public reason revisited." Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. David Gordon review - pdf

John Rawls (2001). Justice as fairness. A restatement. Belknap Harvard University Press.

• the Mises Review
• Robert Briscoe review
• Martin Benjamin review

John Rawls (1971/2006). Een theorie van rechtvaardigheid. Vert. Frank Bestebreurtje. Lemniscaat. bespreking door Enno de Wit.

John Rawls (2001). Lectures on the history of moral philosophy. Harvard University Press.

Adam B. Seligman (1997). The problem of trust. Princeton University Press.

Sen, Amartya Sen (2009). The idea of justice. Allen Lane.

Amartya Sen (1995). Welzijn, vrijheid en maatschappelijke keuze. Opstellen over de politieke economie van het pluralisme. Gekozen door Jos de Beus. Amsterdam: Van Gennep.

Amartya Sen (1999). Development as freedom. New York: Knopf.

Amartya Sen (2009). The idea of justice. Allen Lane.

• Sen posits his theory squarely opposite Rawls’s Theory of justice, the latter being a theory of instutions, his own a theory of individuals. Next to Rawls’s Theory of justice the most important work on justice available now.

Richard Sennett (2003). Respect in a world of inequality. Norton. Vertaald: Respect in een tijd van sociale ongelijkheid. Byblos. Besproken door Gerrit Breeuwsma in de Volkskrant vrijdag 23 mei 2003, interview met Sennett door Pieter Hilhorst in de Volkskrant zaterdag 10 mei 2003.

E. F. Schumacher (1973/1974). Small is beautiful. A study of economics as if people mattered. Abacus. site, isbn 0349131384, 255 pp. softcover, reprint 1975, insides clean and tight, [Is small stil beautiful? Questions of scale text]

Charles Tilly (1998). Durable inequality. University of California Press.

• Erik Olin Wright (1999). Metatheoretical Foundations of Charles Tilly’s, Durable Inequality. Revised version of Paper presented at panel on Charles Tilly’s Durable Inequality at the Social Science History Conference, Chicago Illinois, November 20-23, 1998pdf

D. J. Wolfson (2005). Transactie als bestuurlijke venieuwing. Op zoek naar samenhang in beleid en uitvoering. WRR Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Amsterdam: Amsterdam University Press. Op www.wrr.nl als pdf bestand. Zie ook Dik Wolfson (6 juni 2005). Meedoen? Overheid moet weten te binden. De Volkskrant, Forum p. 9.

Barry Schwartz (2004). The paradox of choice. Why more is less. New York: HarperCollins.

• "Clearly, our experience of choice as a burden rather than a privilege is not a simple phenomenon. Rather it is the result of a complex interaction among many psychological processes that permeate our culture, including rising expectations, awareness of opportunity costs, aversion to trade-offs, adaptation, regret, self-blame, the tendency to engage in social comparisons, and maximizing." Dat klinkt een tikje mysterieus, maar het boek laat kristalhelder zien hoe ieder van deze mechanismen ons ons welzijn afsnoept. Hard empirisch psychologisch onderzoek laat zien hoe belastend in werkelijkheid al die keuzevrijheid is die het neoliberalisme ons dwingend probeert voor te schrijven als het medicijn tegen alle kwalen. Schwartz geeft de achterliggende studies in een bijlage, met annotaties.
  Heerlijk boek, voor een breder publiek geschreven. Het eerste hoofdstuk is te downloaden als pdf. Een review, en een lezing [mp3] (met ppt presentatie van de cartoons in zijn boek, dus niet zichtbaar ...). Een voor psychologen geschreven versie is: Self-determination. The tyranny of freedom. in American Psychologist, 2000, 55, 79-88 [pdf]. Voor een kijkje in het achterliggende soort onderzoek haal dit artikel uit het Journal of Personality and Social Psychology binnen.

Megan Tschannen-Moran and Wayne K. Hoy (2000). A Multidisciplinary Analysis of the Nature, Meaning, and Measurement of Trust. Review of Educational Research, 70, 547-593. pdf

• abstract This multidisciplinary review draws on both theoretical and empirical literature on trust spanning the past four decades and brings that literature to bear on relationships of trust in schools. Studies involving a wide variety of methodologies have helped to clarify the meaning of trust in organizational settings. First, the authors examine the importance of trust for schools. Then they explore the nature and meaning of trust and the dynamics of trust (initiating, sustaining, breaking, and repairing trust). Finally, they synthesize the research on trust as it relates to organizational processes such as communication, collaboration, climate, organizational citizenship, collective efficacy, achievement, and effectiveness.
• Megan Tschannen-Moran and Wayne K. Hoy (1997). Trust in schools: a conceptual and empirical analysis. Journal of Educational Administration, 36. pdf

WRR (2003). Waarden, normen en de last van het gedrag AUP. Rapport 68 [pdf 2,3 Mb] ISBN 9053566597

• "Centraal staat de vraag welke fundamentele waarden onze samenleving binden en over welke waarden conflicten kunnen rijzen, mede gezien in het licht van culturele verschillen. Het rapport geeft een systematische analyse van de zeer diverse problematiek die schuilgaat achter de noemer waarden en normen. De gedragscomponent van de waarden- en normenproblematiek wordt afzonderlijk bekeken. Er wordt gezocht naar een toekomstperspectief op de centrale en gemeenschappelijke waarden die van belang zijn voor de samenleving als geheel in de komende tien tot twintig jaar."

M. de Winter (2004). Opvoeding, onderwijs en jeugdbeleid in het algemeen belang; de noodzaak van een democratisch-pedagogisch offensief. WRR. Webpublicatie nr 1 pdf

Micha de Winter, Thomas Schillemans, Rienk Janssens (Red.) (2006). Opvoeding in democratie. SWP Publishers site inhoud.

links

Sociale Agenda blogs

www.rationelepolitiek.nl

www.ru.nl

Ingangen tot de literatuur over geluk - happiness page, zoals Chris van Klaveren, Henriette Maassen van den Brink en Bernard van Praag Political satisfaction and economic policy abstract + literatuur pdf

Ad Verbrugge (18-6-2005). Het procesdenken van managers berooft de wereld van zijn bezieling.). NRC Handelsblad. tekst op site Intensieve Menshouderij (Jaap Peters & Judith Pouw).

Compass Direction for the Democratic Left site

• "Compass is the democratic left pressure group, whose goal is to debate and develop the ideas for a more equal and democratic world, then campaign and organise to help ensure they become reality. We have over 1200 members across the UK." "Compass is open primarily to people who are eligible to be Labour members"
• Een politiek gerichte club, daar is niets mis mee, een uiting van democratie. In de zestiger jaren dacht ik dat waarden als democratie, of waarheid, bij links in betere handen waren dan rechts, even afgezien van Russisch en Chinees communisme. Ik ben nu wat voorzichtiger. Claims voor macht gelegitimeerd door een democratisch streven, zijn link(s).

      http://www.benwilbrink.nl/motto/duurzaamheid.htm