Een fantastische mogelijkheid om over de laatste twee eeuwen veranderingen in de woonomgeving te bekijken: http://www.topotijdreis.nl [Kadaster-kaarten]

Genealogie: Inleiding

Schematisch overzicht van de (deel-) kwartierstaten Dijkxhoorn — Uitleg — Achtergronden: literatuur op historische thema's — Links genealogie

Bij generatie IV gesplitst
naar deelkwartierstaten voor acht geslachten

terug naar 't Woud

kaarten [klik op de afbeelding voor een groter beeld]:

1. kadaster 1832 (van www.dewoonomgeving.nl met kadastrale kaarten van heel Nederland) (oriëntatie ongeveer Oost), Krukius 1617 (uit zijn kaart van Delfland) (oriëntatie ongeveer NNW),
2. detail uit 'Foto-atlas Zuid-Holland,' (oriëntatie Noord) Den Haag: Robas, isbn 9072770129, Schipluiden/131, foto 37213, genomen 29 april 1989 10:55 uur (de hele foto is te bestellen bij de Topografische Dienst, Postbus 115, 7800 AC Emmen).

Afbeelding ’t Woudt op een kaart van Maerten Cornelisz, uit 1535. De tweede afbeelding staat op een kaart van Jan Jansz Potter (rond 1570?). De afbeeldingen staan niet op mijn website, maar op de website van de huidige bewoners van de hofwoning. De kaartfragmenten zijn gevonden door Frits van Oosterom.

De basis van de familie is de boerenstand in Schieland, Maasland en Delfland, meer in het bijzonder 't Woud waar tal van lijnen bijeenkomen. Ook via de lijn van Griffioen (Bol, Van Woerden, Van der Kooij, Qualm, Dijkxhoorn) blijken er voorouders in 't Woud te zijn, en in Hollands Midden; het gaat dus om de belangrijke middeleeuwse ontginningsgebieden, uitgaande van de vroegste bewoning langs de duinranden en de Oude Rijn.

Verder zijn er wortels op de Veluwe, de oudst bewoonde strook van Loenen, Beekbergen via Apeldoorn en Vaassen naar Epe en Heerde. Wie daar al vele generaties autochtoon is heeft waarschijnlijk voorouders in de 17e-eeuwse papierindustrie. Wind of water, molens spelen altijd een rol. En natuurlijk de ontginning van woest land, dat oorspronkelijk te nat of juist te droog is.

Jacques Moerman (2012). ’t Woudt. De rijke geschiedenis van het kleinste dorp van Nederland. Historische Vereniging Oud-Schipluiden. Historische Reeks Midden-Delfland nr 1. (isbn 9789075938616 256blz. quarto rijk geïllustreerd) Zie ook hier

De kwartierstaat Dijkxhoorn is uitgesplitst naar acht deelkwartierstaten, op bovenstaande kwartierdragers.

Een kwartierstaat is een doorlopende opsomming van voorouders, waarbij iedere ouder een uniek nummer krijgt, vaders het nummer dat het dubbele is van dat van het kind, moeders het nummer van de vader + 1. De vaders Dijkxhoorn krijgen zo de nummers 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, enzovoort. De 'moeders Dijkxhoorn' zijn zo ook uit te tellen: 3, 5, 9, 17, 33, 65, 129, enzovoort. Moeders van moeders zijn te vinden door de vaders Dijkxhoorn - 1 te nemen: 3, 7, 15, 31, 63, 127, enzovoort.

De (deel-) kwartierstaten

Generatie I

1. Dijkxhoorn --- gaat in mannelijke lijn terug tot XV 16384 Pieter Cornelisz (op Dijcxhoorn), geboren te Voorschoten ca 1530. De oudste generatie in deelkwartierstaat Dijkxhoorn is generatie 22, waarin ene Aernt Toude die op 6 november 1299 werd beleend in Wateringen met 11 hond land in Pennincxcamp, en ene Coppaert Meynsensoen, geboren rond 1360 en wonend in Monster. In deze kwartierstaat is er zeker een lijn naar het geslacht Bronckhorst, houwdegens in Oost-Nederland, maar omdat de precieze schakels onbekend zijn, is Bronckhorst niet in deze kwartierstaat opgenomen, en heb ik een aparte kwartierstaat Bronckhorst opgesteld. Zoals te verwachten: in de kwartierstaat Bronckhorst ook enkele lijnen naar Karel de Grote.

Van deze kwartierstaat zijn uitvoerige kwartierstaten afgesplitst met bekende Delflandse geslachten Van der Kooij (Harmen Dirkxsz en Maritgen Jacobsdr, 16e eeuw; in de oudste generatie 25 is wel genoemd Aernoud Dircksz van der Wale, 13e eeuw), Lok (Adriaen Lucq *ca 1500), Van Geest (generatie 40 is hier Karel de Grote (rond het jaar 800), de Karel de Grote-lijn dubbelt overigens in de kwartierstaten Bosman en Van der Hoeven, en Van der Spek (Willem van der Specke, ca 1300). Het Delfland is genealogisch intensief onderzocht, er was al heel veel materiaal beschikbaar om dit deel van de kwartierstaat snel te kunnen opbouwen.

In de kwartierstaat de Boode is de oudste generatie (28) Dirk van Alkemade, maar daar komen voorouders van graaf Willem I van Holland en Aleid van Gelre dan nog bij .... . Deze kwartierstaat voert terug op 14e eeuwse Hollandse adel en Leids patriciaat, natuurlijk naast de talloze voorouders uit diezelfde tijd die niet genealogisch zijn te verbinden of die geen sporen in de archieven hebben achtergelaten.

Generatie II

3. Wilbrink --- XIII 6144 Cornelis Wilbrennink te Hengelo (Gld) begin 17e eeuw. Het kaartje met het gebied van Zelhem tot Elspeet is de maximale uitvergroting uit de Blaeu-atlas die op www.leidenarchief.nl is in te zien, de hele pagina is onderaan deze webpagina te zien, bij de links. Fantastisch wat een scherpe scan.

In deze deelkwartierstaat veel 17e-eeuwse papiermakers, en onderlinge huwelijken in deze kring: o.a. Schut en Van Amersfoort in de kwartierstaat Van Amersfoort .

Vijfde generatie Johanna Wilbrink is afkomstig uit een andere familie Wilbrink (In Veluwse Geslachten bekend als 'Tak A'), die is teruggevoerd tot Jan Gerritz, geboren eind 16e eeuw, waarschijnlijk in Vaassen. De deelkwartier staat Wilbrink (tak A) loopt door tot generatie XVIII, waar Johan Sprenckeler, gehuwd met Meertije, in 1566 is beleend met Sprenckeler. Al in 1339 is een erf Sprenkelaar genoemd, gelegen in de buurtschap Ankeler (Anklaar) in het ampt Apeldoorn. Het is waarschijnlijk genoemd naar de sprenkel-sprakel-bloedhout-stindhout en nog veel meer volksnamen van de vuilboom, die veel voorkomt op laag, nat land (Ben van den Enk: Genealogie Sprenkeler). Ook in generatie XVIII: Evert to Buytenhuiss met Mette Everts ten Berghe, eveneens een naam gekoppeld aan een proosdijgoed, Buytenhuys, en voorouders die gemeenschappelijk zijn met de kwartierstaat Van den Enk.

Tenslotte hier de kwartierstaat Boks, dat terugvoert naar 17e eeuws Loenen (geslacht Krijgsman op den Grooten Veenecamp), en Neede, tegenwoordig de gemeente Berkelland (met Ruurlo en Eibergen).

Ben en zijn broer Jan hebben de Koningsschool aan de Loolaan in Apeldoorn bezocht. Deze is opgericht in 1852 door koning Willem III; het eeuwfeest, gevierd met prinses Juliana op het schoolplein (enkele foto's op schoolbank.nl Koningsschool), was in 1952, het uitgebrachte gedenkboek geeft een opsomming van alle leerlingen en onderwijzers. De gemeente Apeldoorn heeft het archief (1851-1974), 3 meter bij elkaar.

Generatie III

5. Van der Lee --- XV 20480. Maarten Willemszn, geboren ca 1543.

In de oudste generatie (24): Gerrit van Dijck (ook kwartierstaat van Geest), Aernt Toude (ook in kwartierstaat Dijkxhoorn), en Coppaert Meynsens met zijn Lijsbeth (ook in kwartierstaat Dijkxhoorn). Door DNA-onderzoek is de oudst bekende voorvader nog een paar eeuwen verder teruggevonden: in Vlaardingen rond het jaar 1000. De afbeelding toont de reconstructie van zijn gezicht!

Hier afgesplitst een kwartierstaat voor het Westlandse geslacht 't Hart (Cornelis Cornelisz Versijden in Berkel *ca 1506, gehuwd met NN Pietersdr van Dijck, vanwaar de lijn uitkomt bij, alweer, Gerrit van Dijck in generatie XXIII), idem Van Reeven (oudste generatie 29: Dirk van Alkemade), Droppert (in rechte lijn Gerrit Dropper, 16e eeuw in Delft; en de oudste in de kwartierstaat ook hier generatie 29 Dirk van Alkemade Middendorp (Aernt Toude en Coppaert Meynsens met zijn Lijsbeth, in de 23e generatie)

7. Griffioen --- XIV Cornelis Griffioen (Gryphon, Van Eyck?) te Kamerik begin 16e eeuw.

Afgesplitste kwartieren zijn Bol (Cornelis Jacobsz en Jannitge Maes, begin 17e eeuw; oudste generatie Oude Aernt Toude; en Coppaert Meynsensz met zijn Lijsbeth, 14e eeuw), Spreij (Leendert Claesz met Niesje Aerts van der Jagt ca 1700; oudste generatie Willem van Lewen eind 13e eeuw) en Van Woerden (Gerrit, Asperen ~1620; oudste generatie Aernoud Dircksz van der Wale, 13e eeuw).

Generatie IV

9. Steeneveld

De rechte lijn Steeneveld gaat terug op Floren Cornelisz., na 1590 overleden.

Oudste generatie is Hubrecht Jansz, in 1511 genoemd als belender in Schieveen.

Afgesplitst zijn evenwel kwartieren Schoemaker (oudste generatie Willem Mees en Marijtje eind 15e eeuw) en Van der Lelie (oudste generatie XXIV is wederom Hughe van den Woude).

11. van der Hoeven

De naam 'Van der Hoeven' en zijn varianten komt overigens ook in andere deelkwartieren voor, er zal wel sprake zijn van meerdere geslachten, waarvan ongetwijfeld enkele met een onbekende relatie tot oerstamvader Jan in de 14e eeuw in Maasland. De rechte lijn gaat terug tot Cors Jacobs, in 1563 overleden in Woudharnasch. De oudste generatie 28 in de kwartierstaat is Ghisekijn uter Lyere, zeg maar Gijs van De Lier, leenman van Wassenaar, begin 13e eeuw.

Afgesplitste kwartieren Bosman (Arent Allertsz Borsman met Martijntjen Martensdr den Ouden, ca 1600; oudste generatie XXIII Oude Aernt Toude), Bierhuizen (Willem Willemse Bierhuijs, ws *Ragelhausen (Dld) ca 1738) en Coller (waaiert uit naar Groningen en Noord-Frankrijk (St Omaars, waar ca 1785 gevluchte patriotten werden opgevangen).

13. van den Enk --- X Aart Hendriks te Beekbergen rond 1710

Deze deelkwartierstaat is 'volledig,' dankzij onderzoek door Ben van den Enk. De mannelijke lijn loopt evenwel al vroeg vast in veelvoorkomende patroniemen (op de Veluwe zijn achternamen laat in gebruik gekomen).

de kwartierstaat Wentink loopt overigens door tot en met generatie XIX, waar Bernt Twentigh in 1405 het goed te Wentyngh (Wentink) in Zelhem in leen ontvangt; waar in de Beemte (onder Apeldoorn) rond 1450 ene Jacob wordt geboren; waar in 1445 Geryt then Butenhues (Buitenhuis), gehuwd met Gertrud, vermeld is op het goed Butenhuys in Wormingen onder Apeldoorn; en waar rond 1400 ene Evert then Berge wordt geboren, ws in Apeldoorn of omgeving.

Onzeker is aansluiting in de XIXe generatie voor het geslacht Pannekoek, (de astronoom en bekend communist Pannekoek hoort tot een ander geslacht, in Aalsmeer). De onzekerheid voor lief nemende, wordt de hoogste generatie in deze deelkwartierstaat XXII: ene Pannekoeck leefde mogelijk midden 14e eeuw in de Overbetuwe.

De kwartierstaat Ketel, nee, geen relatie tot Kethel bij Rotterdam, voert terug tot dezelfde oudste generaties als in de kwartieren Van Amersfoort en Wentink. De kwartierstaat Koldenhof voert terug tot de 16e eeuw in Apeldoorn en de streek tussen Apeldoorn en de IJssel.

15. van Kampen --- XIII Johannes Fredericks, onderschout en school/custos te Elspeet 1687-1705.

Deze kwartierstaat is tot ca 1750 grotendeels gevuld, de lijn Van Kampen leidt naar Elspeet, de schrale hoge gronden van de Veluwe.

Dien van Biljouw stamt uit een Oisterwijks geslach. De kwartierstaat Van Biljouw

voert naar Niekerke (Groningen) en Borgharen (Limburg): de afstand tussen die twee plaatsen wrd in 1816 overbrugd door Nicolaas Thomas en Maria Helena Maije.

Kwartierstaat Horst voert via Vaassens geslacht Vis terug naar Asperen, waar ook de stamvader van Van Woerden is te vinden.

De oudste generatie is XIV: 16150. Wolter op 't Hoentien, in Almen, in kwartierstaat Wissink. Nee, 't Hoentien is niet de latere Hoofdige Boer.

Onderzoek voor de kwartierstaat Van Kampen staat nog open. Er zijn hier nog vele voorouders te traceren, maar voor de Veluwe (heel Oost Nederland) blijft een belemmering dat er weinig of geen testamenten en dergelijke familiestukken bewaard zijn gebleven. Anders dan in Holland werden deze stukken niet bij een notaris gedeponeerd, maar zelf bewaard (zolang als nodig, maar niet veel langer).

Bronnen

Een kwartierstaat als de onderhavige is alleen mogelijk door op de schouders van anderen te gaan staan: veel werk is eerder door anderen verricht en beschikbaar gesteld. Die bronnen zijn altijd vermeld in de kwartierstaat. Vaak gaat het niet om primaire bronnen (vindplaatsen in klappers in een bepaald archief of doop- en trouwboek), maar om secundaire bronnen zoals publicaties van genealogieën en kwartierstaten, steeds meer ook zijn dat op internet gepubliceerde kwartieren.

Om een overdaad aan bronvermeldingen te voorkomen zijn de vanzelfsprekende weggelaten: gegevens ontleend aan DTB-boeken (klappers, transscripties), fiches bij het CBG. Ik streef ernaar om gebruikte secundaire bronnen bij ieder echtpaar in de kwartierstaat te vermelden, maar dit is nog niet overal gerealiseerd. Overigens is de basistekst voor persoonlijke gegevens op strenge wijze kort gehouden, om een leesbare bladspiegel te behouden.

Genealogie is in hoge mate een gezamenlijke onderneming, een goede aanduiding van bronnen is daar onmisbaar bij. Ook hoort daar bij dat verzameld materiaal voor anderen beschikbaar is, zo mogelijk. In de kwartierstaat op deze website blijkt dat laatste uit soms omvangrijke gegevens over kinderen en kindskinderen, terwijl bij veel andere echtparen alleen het kwartierkind, als ik dat zo mag noemen, is aangegeven. Deze onevenwichtigheid in de presentatie is de prijs voor dit beginsel van openheid.

Iedere lijn naar het verleden moet ergens stoppen. Sommige verbanden (filiaties) zijn minder zeker dan andere. Er blijft daarom altijd onderzoek te doen. Wie aansluitende gegevens wil aanreiken, graag.

Genealogie gaat uit van formele relaties, wat in schrift is vastgelegd. Moeder-kind relaties zijn daarbij heel wat betrouwbaarder dan vader-kind relaties. DNA-onderzoek gaat daar misschien verandering in brengen: mannen erven van hun vaders allemaal hetzelfde Y-chromosoom, zodat ook over een groot aantal generaties heen is vast te stellen of bijvoorbeeld twee families 't Hart een gemeenschappelijke stamvader hebben. Dat onderzoek is gedaan, zie C. 't Hart en M.J. 't Hart (2005): Genealogieën van twee Zuid-Hollandse families 't Hart en dna, Ons Voorgeslacht, 161-163. Het blijken afzonderlijke families. Zie ook A.F. Koppert-van den Berg (1999) in Ons Voorgeslacht (december 1999) over dna-onderzoek onder mogelijke afstammelingen in rechte lijn van Adriaen Cornelisz Coppert in Maasland [nb: stamvader Koppert zie kwartierstaat Droppert generatie XVIII]. Al deze onderzoeken zijn uitgevoerd door van Peter de Knijff, Forensisch Laboratorium voor DNA-onderzoek van het Universitair Medisch Centrum in Leiden. J. F. Stoutjesdijk (2003). Het gebruik van het menselijk y-chromosoom bij het genealogisch onderzoek. Gens Nostra, 226-239, laat en detail persoonlijke dna-profielen op dat y-chromosoom zien (inderdaad, geslacht Stoutjesdijk). Als je toch in die jaargang kijkt, dan ook: Tom van Gestel (2003). Veelvuldig vervlochten. Populatiegenealogie en de populatie-genetische methode. Gens Nostra 250-252. Zie ook Knijff 'Y-chromosoom DNA-onderzoek als genealogisch hulpmiddel' in Genealogie 2005 nummer 4, 138-141. Bovendien doet hij het Vlaardingse onderzoek, aan de hand van een veertigtal schedels uit circa 1000, zie kwartierstaat Droppert en Van der Lee. In kwartierstaat Van der Lee is inderdaad een Willem Joris [Zuiderent] die afstamt van een van deze oude Vlaardingers.

In beginsel zijn onzekere filiaties dus langs de weg van DNA-onderzoek op te lossen! Vreemd? Nee hoor, want de stamlijn van vader op vader naar het verleden is uniek. Iets vergelijkbaars, maar dan niet met het Y-chromosoom, is voor de lijn van moeder op moeder, vermoed ik, ook mogelijk.

M. H. D. Larmuseau, J. Vanoverbeke, A. Van Geystelen, G. Defraene, N. Vanderheyden, K. Matthys, T. Wenseleers, and R. Decorte (2014). Low historical rates of cuckoldry in a Western European human population traced by Y-chromosome and genealogical data. Proc Biol Sci. Dec 7, 2013; 280(1772) 20132400 html free access

Zie ook The global gene project site op nationalgeographic.com. Een van de leuke dingen in dit project is dat je er zelf aan mee kunt doen, dan moet je wat wangslijm inleveren, zie de site. Mannen krijgen de resultaten van een Y-dna onderzoek, vrouwen van mitochondrisch-dna; in de loop van de tijd kunnen meer resultaten beschikbaar komen, die krijg je dan ook gestuurd. De kosten zijn ongeveer honderd euro. De meer serieuze kant van dit genetische project is onderzoek naar de afstamming van de mens (beter: van mensen in geografisch bepaalde locaties), genetische diversiteit, en hoe dat alles samenhangt.

Gary Stix (juli 2008). Traces of a distant past. Scientific American. html

• "Prehistoric migrations. New genetic evidence reveals clues to the first human journeys."
• De Nederlandse pers haalt daar vooral uit dat DNA-onderzoek zou kunnen laten zien uit welke regio de betreffende persoon afkomstig is. Dat is vooral onzin: het uiterlijk van mensen verraadt dat al. Ah, maar wat als je geen uiterlijk hebt, maar alleen een afgehakt been, or whatever? Sensatie dus.

  Qiaomei Fu and many others (2016). The genetic history of Ice Age Europe. Nature, 54, 200-205. paywalled, ik heb het artikel zelf dus niet. abstract & literature list

Dorret I Boomsma nd many others (2014). The Genome of the Netherlands: design, and project goals. European Journal of Human Genetics, 22, 221-227. free access

Eind 2007 is het Project Genetische Genealogie in Nederland gestart. Voor dat project worden mannelijke deelnemers gevraagd die een beetje wangslijm willen afstaan, en in ruil daarvoor mogelijk interessante informatie krijgen over hun afstamming in rechte lijn. Het gaat om onderzoek op het Y-chromosoom, vandaar dat alleen mannen mee kunnen doen. Dit is vooral interessant voor wie in de eigen rechte lijn een afstammingsprobleem heeft dat niet op basis van archiefstukken oplosbaar lijkt, maar dat mogelijk met dit DNA-onderzoek wel tot een oplossing leidt. Zie voor details, en de kosten van deelname, de website van Ons Voorgeslacht, of Project Genetische Genealogie in Nederland, of KNGGW. Ook dit onderzoek staat onder leiding van prof. Peter de Knijff, het eerste onderzoek is gerapporteerd in Sarah Barjesteh van Waalwijk van Doorn-Khosrovani, Leo Barjesteh van Waalwijk van Doorn, Toon van Gestel en Frans Plooij (2009). Zonen van Adam in Nederland.. Uitgave: Barjesteh van Waalwijk van Doorn. In het eerste onderzoek van dit project waren er 400 deelnemers, die ook genealogische gegevens over hun voorouders in rechte lijn inleverden. Voor de kwartierstaat Dijkxhoorn is een interessante uitkomst (hoewel er geen Dijkxhoorn of Wilbrink heeft deelgenomen) dat de families Van der Spek (Zuid-Holland) en Koldenhof (Veluwe) een gemeenschappelijke voorouder hebben, in de in Nederland relatief zeldzame haplogroep I. Ondertussen is een tweede onderzoek gestart, en staat verdere deelname weer open: zie de websites waarnaar ik hier heb verwezen. "Het project is een initiatief van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde in het kader van de viering van haar 125-jarig bestaan volgend jaar 2008."

Toon van Gestel (2008). Het project Genetische Genealogie in Nederland. Genealogie Tijdschrift voor Familiegeschiedenis, 14, nummer 2, 64-65.

Chiara Batini a.o. (among them Peter de Knijff) (2015). Large-scale recent expansion of European patrilineages shown by population resequencing/ Nature Communications. pdf. Via De Volkskrant.

Zalm was dan wel ondersteboven van zijn afstamming van de zus van Grote Pier en van Engelse koningen, maar in genetisch opzicht was er waarschijnlijk geen sprake van afstamming. Zie de blog. Interessant voor wie graag afstammingslijnen construeert. ‪#Karel_de_Grote‬ Ha ha. Graham Coop (2011). How many genetic ancestors do I have? blog (see also the responses tot the blog). [tweet  

Waarom

Onbescheiden doel van deze genealogische oefening is om een deel van dat verdere verleden, eind van de middeleeuwen, zeg rond 1500, te reconstrueren. Dit is een psychologische reconstructie: het schetsen van een mentale kaart van het leven in die tijd, waarbij gebeurtenissen en plekken die aan concrete voorouders zijn gebonden een hoofdrol spelen. Zo'n schets is persoonlijk, maar dat geldt voor alle literatuur: anderen kunnen dat een eind meebeleven, hopelijk, meestal. Het doel is tegelijk ook bescheiden: de verrassing dat een vier eeuwen geleden door een voorouder gekochte papiermolen onlangs is gerestaureerd, en een lekker hobbeldebonk ritme heeft. Detailstudies zoals van Hardonk over papiermolenaars in Apeldoorn en wetenschappelijke studies zoals van Noordam over het leven in het achttiende-eeuwse Maasland kunnen daar het materiaal voor leveren. (molens.htm voor50jaar.htm)  

Vormgeving

Omdat de belangstelling uiteindelijk minder uitgaat naar de familie dan naar de historie, is gekozen voor de vorm van de kwartierstaat: niet alleen de voorouders in de mannelijke lijn (waarom zou dat nou bijzonder interessant zijn? Mogelijk vanwege dat Y-chromosoom (zie hierboven)?), maar alle voorouders.

Voor de 17e eeuw en vroeger gaat de kwartierstaat een steeds eenzijdiger beeld geven, omdat bezitloze voorouders weinig of geen administratieve sporen hebben nagelaten. Maar omdat zij met zo velen waren, kan het beeld op basis van algemene historische studies wel degelijk evenwichtig worden aangevuld. Stoor u dus niet geweldig aan de eenzijdige aanwezigheid van oude adel in de 16e eeuwse en oudere delen van de kwartierstaat. Die oude adel vormde destijds bovendien een groter deel van de bevolking in zijn geheel, en mengde zich noodgedwongen (bij talrijk nageslacht) maar ook anderszins makkelijker dan we nu geneigd zijn te denken, met andere groeperingen in de bevolking. Zie ook de pagina over de feodale samenleving op info/feodaal.htm. In de Hollandse kwartieren is dat goed te zien. De Veluwse kwartieren lijden in dit opzicht onder de armoede aan nagelaten documenten, vergeleken met Holland, waardoor genealogische lijnen veel minder lang zijn te volgen. Wie bezit heeft, loopt de kans dat erfgenamen erover gaan bakkeleien. Wie op basis van afkomst—zoals de welgeboren mannen—vrijdom geniet van belastingen, zal soms die afkomst moeten bewijzen. Er is dus heel wat geprocedeerd, wat geleid heeft tot nog weer meer genealogische gegevens juist voor de rijkere bovenlaag in de samenleving. Zo kan het dus gebeuren dat een kwartierstaat zomaar doorgroeit naar een wel heel ver verleden, de eerste graven van Holland, of van Gelderland—dat maakt verder weinig uit: ze waren overal soms weinig beter dan struikrovers. Van bisschoppen of pausen kun je normaal gesproken niet afstammen. Hoe dicht bij kun je komen: paus Leo IX is de broer van een voorouder (hij schonk heel wat bezit aan zijn familie, zodat die familiebanden goed gestaafd zijn ....) in de kwartierstaat Dijkxhoorn (als alle schakels kloppen, er zijn meer dan dertig generaties tussen).

Een kwartierstaat waarvan de dragers rond 2000 zijn geboren, neemt enorme afmetingen aan. De kwartierstaat lijkt dan meer op een enorme kaartenbak, dan op een leesbare tekst. Voor een presentatie op internet moet hij in stukjes worden gehakt. Gebruikelijk is om iedere generatie afzonderlijk te presenteren, maar dat heeft het nadeel dat op het scherm voorouders naast elkaar komen te staan die nauwelijks relaties met elkaar hebben. Een alternatief is om kwartierbladen te geven over telkens 4 of 5 generaties, maar door hun grote aantal wordt ook dat onoverzichtelijk. De meest natuurlijke keuze is de grote kwartierstaat op te delen in kleinere kwartieren, in afzonderlijke families dus. Zo is gedaan, de deelkwartieren hebben hun dragers in de zesde generatie, soms in de zevende of ook wel de achtste generatie, zie het overzicht hieronder.

Tenslotte. Er is voor de opbouw van de bestanden geen genealogie-programma gebruikt, alles is handwerk in html-code. Dat heeft de charme van persoonlijkheid en ook die van fouten en foutjes. Als een kennelijke fout in de presentatie of de nummering de interpretatie bemoeilijkt, laat dat dan even weten. Vooral fouten in de codering als webpagina kunnen hinderlijk zijn. Ik breng steeds meer pagina's onder het regime van een test van het wereldwijde webconsortium W3C, zoals te herkennen aan een aanklikbare banner onderaan de pagina. Iedereen kan zo meteen nagaan of een gesignaleerde onregelmatigheid inderdaad zo'n coderingsfout is: door aanklikken wordt de test meteen gedaan. Het W3C heeft ook een test op dode links, zie de url onderaan deze pagina.

Legenda

• nummer. = kwartierstaatnummer, uitgaande van de kleinkinderen als kwartierdragers. Voor de circa 32 afzonderlijke deelkwartieren is deze basisnummering aangehouden, om niet hopeloos verstrikt te raken in de zeer vele verdubbelingen tussen deelkwartieren.
  
• * = geboren
  
• ~ = gedoopt; het onderscheid tussen geboren en gedoopt is niet altijd nauwkeurig, helaas, maar daar is mee te leven, plaats van geboorte en plaats van doop zijn beide aangegeven wanneer bekend is dat deze verschillend zijn
  
• begr = begraven, of dat in de kerk is, en zo ja in welke dan, is als regel weggelaten
  
• † = overleden, soms is dit de datum van aangifte van overlijden. Als de plaats van overlijden niet bekend is, en die van geboorte of doop wel, dan zijn beide gegevens gescheiden door een comma; wanneer plaats van overlijden gelijk is aan die van geboorte of doop, dan geen comma en geen herhaling van de plaatsnaam.
  
• v = voor. Wanneer dergelijke gegevens direct volgen uit wat overigens al is meegedeeld, is het gegeven in de regel weggelaten (idem voor 'na')
  
• tr 1. = eerste huwelijk, dat kan een eerder huwelijk zijn
• tr 2. = tweede huwelijk, kan ook een eerder of later huwelijk zijn. De volgorde van vermelding is zo gekozen dat de laatste huwelijksdatum het voor de kwartierstaat relevante huwelijk is. Ook voor echtgenotes is deze systematiek gevolgd, het relevante huwelijk is dan allereerst al genoemd
  
• -sz of -dr is gebruikelijke afkorting voor zoon van of dochter van, maar let op voor de middeleeuwen met Jans of Willemsen bij vrouwen: "Tot in de zestiende eeuw wordt een weduwe op deze wijze aangeduid. Ook al is zij een of meerdere malen hertrouwd blijft haar naam die van haar eerste man meestal met een s of en als tweede naamvalsuitgang er aan toegevoegd, als haar alias in gebruik. In tegenstelling tot het gebruik in de zeventiende eeuw is een Maritge Vrancken niet de dochter van een Vranck, maar de echtgenote of weduwe van Vranck. In de laatste periode verdwijnt de toevoeging dochter, die in de late middeleeuwen nog zeer consequent wordt gebruikt. Genealogen die dit verschijnsel niet kennen, komen hierdoor soms tot incestueuze constructies." (C. Hoek (1993). Ons Voorgeslacht, p. 129)
• 1., 2., etc. = nummering van kinderen, in volgorde van geboorten wanneer die bekend zijn, anders is de volgorde willekeurig
  
• a., b., etc. = idem van kinderen van een kind, of kinderen in een ander huwelijk
  
• otr = ondertrouw, zelfde systematiek als bij trouwen
  
• nummer.* = sterretje geeft aan dat het ouderschap hier een onzeker gegeven is, de verwantschap (filiatie) is niet bewezen. Het sterretje wordt voor oudere generaties niet herhaald. In het algemeen is het vaak zo dat DTB in de 17e en 18e eeuw geen bewijzen van filiatie leveren, dat is helaas niet altijd met een sterretje aangeduid. Wanneer er oudere generaties volgen die op de een of andere manier van bijzonder belang zijn, is het streven om in dergelijke gevallen in de tekst aan te duiden op welke bevindingen de filiatie berust. Overigens zijn ook 'bewezen' filiaties niet onkwetsbaar, daarvoor komt het te vaak voor dat er in de regio of ook daarbuiten gelijknamige echtparen zijn die niet zijn opgemerkt.
  
• (nummer) = (nummer). Wanneer twee of meer kinderen van een echtpaar in de kwartierstaat deelnemen, zijn er verdubbelingen. De ouders krijgen dan de laagste van de alternatieve kwartiernummers. Dubbelingen zijn genealogisch altijd interessant, maar voor de administratieve orde van de kwartierstaat een ramp. Daarom is alleen bij de eerste keer dat er een verdubbeling optreedt, bij het hogere nummer doorverwezen (klikbaar) naar het lagere nummer; vanaf dat lagere nummer wordt de telling naar oudere generaties dan voortgezet.
  Dubbelen vindt vaak plaats tussen verschillende deelkwartieren. In afwijking van wat hiervoor is gezegd, worden de hogere, dibbelende, nummers dan gehandhaafd op alleen de naam, met een klikbare doorverwijzing naar de plaats met het laagste nummer waar de betreffende persoon op voorkomt in een ander deelkwartier. Dit type doorverwijzing komt in de deelkwartieren ontzettend vaak voor, omdat bijvoorbeeld in de boerenstand van Delftland meest in diezelfde boerenstand werd getrouwd. De kwartierstaat telt twee clusters waartussen geen (bekende) dubbelingen voorkomen: de Hollandse deelkwartieren, en de Veluwse (Van Kampen, Van den Enk, Wilbrink).
  
• bronnen: het streven is om bij ieder echtpaar de gebruikte bron aan te geven, als dit een andere is dan bekende doop- trouw- en begraafboeken, Genlias, of Digitale Stamboom Leiden/Delft/Rotterdam. In de broncode zijn veelal ook de laatstgenoemde soorten bronnen wel aangegeven.

Literatuur

Voorouders hebben zo hun eigen leven, in hun eigen samenleving, met hun eigen cultuur en techniek, onder hun eigen bestuursvormen, en met meer of minder onderdanige sociale posities. Naarmate we verder teruggaan in de tijd, en dat geldt zeker voor de middeleeuwen, zijn dat werelden waarin wij ons moeilijk of niet meer kunnen herkennen, en die juist daarom zo ongelooflijk interessant zijn. Op een aantal thema's geef ik standaardwerken of ingangen tot de uitgebreider literatuur; niet altijd zijn daar Nederlandse boeken voor beschikbaar, en evenmin altijd gaat het om specifiek Nederlandse omstandigheden.

Frank Ankersmit (2007). De sublieme historische ervaring. Historische Uitgeverij.

• Zou zomaar speciaal op het plezier van de genealoog gericht kunnen zijn (maar is dat niet, natuurlijk). Academisch, dat wel. Vertaling en uitbreiding van een eerdere Engelse editie

Historische Steekproef Nederland (HSN) http://www.iisg.nl/~hsn/indexnl.html

• Fantastisch project: zo'n 80.000 Nederlanders levend of geboren in de 19e eeuw getraceerd en hun levensloop onderzocht. De database is niet vrij toegankelijk, maar er is een belangrijke stroom publicaties op basis van dit materiaal. Zie de website, en vraag auteurs van niet te downloaden publicaties gewoon om een pdf-bestand. Wel op te halen, maar helaas alleen in het Engels:
• Frans van Poppel, Marianne Jonker en Kees Mandemakers (2005). Differential infant and child mortality in three Dutch regions, 1812-1909. Economic History Review, 58, 272-309. pdf. Gaat natuurlijk ook over wat iedere beginnende genealoog meteen opvalt (rauw op het dak valt): de enorme kindersterfte in de negentiende eeuw, en hoe die ook ongelijk verdeeld lijkt te zijn over maatschappelijke lagen. Overigens: ook in alle voorgaande eeuwen een fenomeen zoals wij dat begin 21e eeuw in eigen land ondenkbaar zouden vinden.

Eric Hennekam (juni 2015). FamilySearch, een site waar muziek in zit. Gen. Tijdschrift voor Familiegeschiedenis, 62-63. [een korte handleiding hoe van dit archief gebruik te maken]  

dagelijks leven

Jan en Kasper Luiken (1694/facs z.j.). Spiegel van het menselyk bedryf in kleuren vertoond met honderd verbeeldingen van ambachten, konsten, hanteeringen en bedryven, met vrezen.

Jan Luyken (z.d.). Afbeelding der menschelyke bezigheden. Europese Bibliotheek. Google (Google heeft een heel lelijke scan waarin details wegvallen in zwarte gaten)

Herman Pleij (1997). Dromen van Cocagne. Middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven. Prometheus. isbn 9053335595

Pieter Stokvis (Red.) (2007). Geschiedenis van het privéleven. Bronnen en benaderingen. SUN/OUNL info

• • Pieter Stokvis: ‘Belevingsgeschiedenis’: microhistorische singularisering tegenover macrohistorische generalisering 9-20
  • Dorfen Gerritzen: De voornaam als schakel tussen generaties 21-32
  • J. A. Huisman: Nederlandse verwantschapstermen en hun betekenisveranderingen 33-49
  • Ariane Baggerman & Rudolf Dekker: Een kinderwereld in de Bataafse tijd 85-104
  • Hugo Röling: Kinderen over hun ouders in jeugdherinneringen 1800-1970 105-124
  • Donald Haks: Rechtspraak als historische bron 167-186
  • Annemarieke Willemsen: Speelgoed als spiegel van middeleeuws kinderleven 233-262
  • Klaas Kornaat: Geschiedenis onder handbereik. De familiefoto als historische bron 347-384
  • Kees van der Wiel: Speuren naar persoonsgegevens in het verleden 479-504

Evert Werkman, Madelon de Keizer en Gert Jan van Setten (1980). 'dat kan ons niet gebeuren...' Het dagelijks leven in de Tweede Wereldoorlog.

J. S. van Hessen (1965). Samen jong zijn. Een jeugdsociologische verkenning in gesprek met vorigen.. Assen: Van Gorcum.

• Niet bepaald vlot geschreven, maar het is een uivoerige analyse van interviews met ouderen over hun jeugdjaren rond 1900, veel verdomd aardige citaten. Als je dit leest, is het meteen duidelijk hoe moeilijk het is om je een goede voorstelling te maken van zelfs een leefwereld die nog maar honderd jaar achter ons ligt, en die op een bepaalde manier in de vorm van speelfilms herhaaldelijk voor ons oog langs trekt. Omdat van Hessen zijn oude gesprekpartners uit alle lagen van de bevolking, en van zowel stad, dorp als platteland heeft gezocht, is er voor de leefsituatie van iedere voorouder in uw genealogie wel toepasselijk materiaal te vinden.
  Zie op internet ook als meer eigentijdse verhandeling die van Ger Tillekens De concurrentie tussen school en vrije tijd html

W. J. Veldhuizen (2002). Zoetermeer zoals het was. oudsoetermeer.nl online.

• Hierin bv een aardige pagina over het arbeidersvoedsel rond 1900, in een paar alinea's informatiever dan menige geleerde verhandeling. Op de foto: kleine Basje Hoogenboezem met huisvarken. Klik de pagina aan, en je ziet de lotsbestemming van zo'n varken. Een halve eeuw later gebeurde de slacht niet meer thuis, maar in de slagerij, en als klein buurjongetje kon je dat gebeuren letterlijk op de voet volgen (auto, b.w.).

Auke van der Woud (2010). Koninkrijk van sloppen. Achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw. Uitgeverij Bert Bakker.

• In de 19e en tot ver in de 20e eeuw leefde de helft van de Nederlandse bevolking in onbeschrijfelijke armoede en ellende. Dan nu toch een uitvoerige beschrijving, je weet niet wat je leest. Dus ook onder uw voorouders is deze armoede geleden, nog maar enkele generaties geleden.
• Hoe is het zover gekomen, want in voorgaande eeuwen was die armoede toch niet zo massaal? Over welvaart in de middeleeuwen, en waarom die daarna zo schrijnend ongelijk werd verdeeld, vertelt Bas van Bavel, in Illuster # 60, Universiteit van Utrecht, p. 10-12. Nog niet online beschikbaar, maar dat komt, zie hier. “De middeleeuwse samenleving in de Nederlanden in de 13e, 14e en 15e eeuw was een samenleving met een tamelijk gelijkmatige verdeling van bezit en toegang tot bezit. Dorps- of stadsgemeenschappen, waterschappen en gilden legden verantwoording af over het beheer van middelen en op deze manier was een derde tot de helft van de inwoners politiek actief en bestuurlijk vertegenwoordigd. De markt werkte vooral dienstverlenend en kwam tot stand onder relatief gunstige omstandigheden. In de eeuwen daarna wordt concurrentie belangrijker en krijgt een kleine groep meer macht en meer vermogen, terwijl een andere groep zijn grondbezit verliest en als dagloner in zijn inkomsten moet voorzien. Deze gestaag groeiende groep wordt steeds armer en de welvaart wordt minder. Juist ook in de gouden eeuw. Voeding en levensomstandigheden verslechteren, wat zich onder meer weerspiegelt in een afname van de lichaamslengte. Om hun eigen belangen te waarborgen, past de kleine groep met vermogen en politieke macht de regels van het marktverkeer aan. De instituties worden nu omgevormd om particuliere belangen te dienen. De markt verandert en deze mechanismen versterken elkaar, waardoor het welzijn van de meerderheid van de Nederlanders in de 19e eeuw een dieptepunt bereikt.”

Louis M. Hermans (1901/1975). Krotten en sloppen. Geïllustreerd door Alb. P. Hahn. Amsterdam: Van Gennep.

• Beschrijft de schrijnende omstandigheden waarin velen in Amsterdam moesten wonen, nog maar een eeuw geleden.

Th. van der Waerden (1911). Geschooldheid en techniek. Onderzoek naar den invloed van arbeidssplitsing en machinerie op de mate van vereischte oefening en bekwaamheid der arbeiders. Sociaal-Technische Vereeniging van Demokratische Ingenieurs en Architecten. Amsterdam: F. van Rossen.

• Beschrijft ongekunsteld en gedetailleerd de arbeid in vooral fabrieken begin 20e eeuw. Het valt zo gek niet te bedenken, als het ergens machinaal werd gemaakt, beschrijft Van der Waerden hoe dat in zijn werk ging, hoe dat werd getraind, enz. Met naam en toenaam van de in het onderzoek betrokken werkplaats. Wie wil weten wat voor werk oma of opa eigenlijk deed in die fabriek, kan het hier vinden. Over de auteur, ook bekend van Het Plan van de Arbeid van de NSDAP, zie http://www.iisg.nl/bwsa/bios/waerden.html

Donald Haks (1985). Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. html op dbnl.org.

G. A. Kooy (1957). Het veranderend gezin in Nederland.. html op dbnl.org

Ton Zwaan (Red.) (1993). Familie, huwelijk en gezin in West-Europa. Boom/Open Universiteit.

• Ton Zwaan: Families, huwelijken en gezinnen: een introductie
• Mayke de Jong: Verwantschap. huwelijk en gezin in de vroege middeleeuwen
• Mayke de Jong: Familie, huwelijk en liefde in de late middeleeuwen
• Els Kloek: Seksualiteit, huwelijk en gezinsleven tijdens de lange zestiende eeuw, 1450-1650
• Els Kloek: Huwelijk en gezinsleven tijdens het Ancien Régime, 1650-1800
• Dirk Damsma: De dubbele revolutie en het gezin
• Ali de Regt: Arbeiders, burgers en boeren: gezinsleven in de negentiende eeuw
• Ali de Regt: Het ontstaan van het ‘moderne’ gezin, 1900-1950
• Ton Zwaan: Recente transities in huwelijk, gezin en levenscyclus
• Ton Zwaan: De verbroken viereenheid: een inerpretatie van recente transities
• Christien Brinkgreve: Mannen en vrouwen: verschuivingen in macht en identiteit
• Bernard Kruithof: ‘Familie duurt een mensenleven lang’: ouders en kinderen in historisch perspectief
• Ton Zwaan: Familie, huwelijk en gezin

C. G. Schrader's (1984). Memoryboeck van de vrouwens. Het notitieboek van een Friese vroedvrouw 1693-1745. Bewerkt en ingeleid door M. J. van Lieburg. Met een verloskundig commentaar van G. J. Kloosterman. Rodopi

• p. 32-33: “Het ‘Memoryboeck’ brengt de lezer in aanraking met de huwelijksmoraal van Vrouw Schaders tijd en ook met de folklore ne het bijgeloof rond zwangerschap, bevalling en kraambed. Ongehuwde patientes telt het ‘Memoryboeck’ velen, in leeftijd variërend ‘een wifke van 16 jar’ (681) tot ‘ een beschlapen frijster van 40 jar’ (754). Soms licht Vrouw Schrader de situatie toe met de vermelding dat de vrouw ‘van een menheer solldaet beschlapen’ was(786) of dat er door ‘har meyssters son’ bedrog was gepleegd (936). Een belamgrijke rol spelen de trouwbeloften, die voorechtelijk geslachtsverkeer billijkten, ook al leerde de ervaring dat trouwbelofgten niet zelden werden verbroken (vgl. 743, 2481 en 3034). Nauwkeurig noteerde Vrouw Schrader wanneer een kind eerder dan negen maanden na de huwelijksdatum werd geboren.”

Philippe Ariès (Red.) (1987/1989). Geschiedenis van het persoonlijk leven. Amsterdam: Agon. 5 delen.

D. J. Noordam (1986). Leven in Maasland. Een hoogontwikkelde plattelandssamenleving in de achttiende en het begin van de negentiende eeuw. Hollandse Studiën 18. Hilversum: Verloren.

• Over boerenfamilies zoals Noordam en Van der Kooij, in meer algemene zin beschreven. Voor human interest is vooral het volgende boek van Van der Kooij over Van der Kooij aanbevolen

M. van der Kooij (Red.) (1988). Van der Kooij: grepen uit de geschiedenis van een oud boerengeslacht. Voorschoten. Stichting Familie Van der Kooij.

de Stichting onderhoudt een website, met daarop een winkeltje waar het boek is te bestellen voor een vriendelijk bedrag

• Dit is boeiende historische context direct geschreven op het lijf van de bouwlieden Van der Kooij, een Delflands boerengeslacht dat zeer aanwezig is in de kwartierstaten op deze website.
• Het is geen genealogie, daarvoor heeft de Vereniging Van der Kooij een afzonderlijk boek uitgegeven.

Jeroen J. H. Dekker (2006). Het verlangen naar opvoeden. Over de groei van de pedagogische ruimte in Nederland sinds de Gouden Eeuw tot omstreeks 1900. Uitgeverij Bert Bakker. isbn 9035129938

A. Th. van Deursen (1974). Bavianen en slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarnevelt. Franeker: Van Wijnen.

• Dit is een onmisbaar boek voor vooral de periode van begin 17e eeuw. De kerk en zijn instituties, het geloof, kleurden een belangrijk deel van het dagelijks leven in. Voor heel velen was dat dagelijks leven vooral armoede, waar dan H. Geestmeesters, diakenen, en wie al niet bij betrokken was. Maar bijvoorbeeld ook de vermelding bij een voorouder in die tijd dat hij of zij lidmaat was, onthult veel over de betreffende persoon: het kerkvolk bestond vooral uit 'liefhebbers' (warme belangstellenden) en maar een klein deel was belijdend, dus lidmaat.

S. J. Fockema Andreae (1961). De Nederlandse staat onder de republiek. Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde. Nieuwe Reeks, Deel LXVIII, No. 3. Amsterdam: Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij. 198 pp. opnieuw gebonden, als nieuw €

• “Indit werk wordt getracht een beeld te geven van het openbare leven en van de vervulling der publieke funkties onder de Republiek der Verenigde Nederlanden.”
• Het gaat de auteur niet om historische ontwikkelingen, maar om een weergave van de feitelijke stand van zaken.

Henr. Egb. Vinke (1846). (1974). Libiri symbolici ecclesiae reformatae neerlandicae. Utrecht: Van Terveen.

• Beschikbaar op google.books.
• Bevat een herdruk van een aantal 16e-eeuwse kerkelijke stukken, o.a.:
• 1564 en 1582: Ware, Christelijcke bekentenisse of belijdenisse des geloofs, der Nederlantscher gereformeerder kercken. (p. 71-197, met telkens links de tekst uit 1564, rechts die uit 1582)
• [Heidelbergse] Catechismus en Catechesis. Voor mij extra interessant: op deze manier vragen en antwoorden is een model voor toetsende vragen in het onderwijs geweest. De Katholieke Catechsimus is atuurlijk van oudere datum. (p.302-397, telkens links: de Duitse tekst, rechts: de Latijnse tekst)

A. Th. van Deursen (1991). Mensen van klein vermogen. Het 'kopergeld' van de Gouden eeuw Uitgeverij Bert Bakker.

• " (...) kleine zelfstandigen en loontrekkenden, boeren en ambachtslieden, soldaten en matrozen, bedelaars en landlopers."

Simon Schama (1988). Overvloed en onbehagen. De Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw. Amsterdam: Contact.

• De Nederlandse cultuur met kleine 'c', vooral behandeld aan de hand van schilderijen en tekeningen.

E. de Jongh (eindred.) (1976). Tot lering en vermaak. Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw. Amsterdam: Rijksmuseum 16 september t/m 5 december 1976.

• Tentoonstelling over de betekenis van voorstellingen op schilderijen en gravures uit vooral de 17e eeuw, de catalogus bevat uitvoerige uitleg over de voorstellingen zelf, die weliswaar uit het leven gegrepen lijken te zijn, maar toch in het atelier zijn gecomponeerd, en die daarom enige uitleg over wat waar en wat onwaar is wel kunnen gebruiken. Veel is overigens volkomen juist afgebeeld, en dat is juist het aardige van deze tentoonstelling en zijn zeer uitvoerige catalogus.

Herman Pleij (2007). Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1560. Bert Bakker.

• Anders dan de titel doet vermoeden, beschrijft Pleij vooral het dagelijks leven. Aan de hand van de literatuur uit deze periode, natuurlijk. Exuberant. Meer dan 800 blz. Pleij:daarna moet je wel even op adem komen.

Ria Jansen-Sieben en Marleen van der Molen-Willebrands (Red.) (1994). Een notabel boecxken van cokeryen. Het eerste gedrukte Nederlandstalige kookboek circa 1514 uitgegeven te Brussel door Thomas van der Noot Amsterdam: De KAN. html

• Dit boekje is een directe transcriptie, oud-Nederlands dus. Wel is een glossarium toegevoegd om de belangrijkste ingrediënten te verklaren.

M. Evers, W. Th. M. Frijhoff, G. Nijsten, B. Thissen, G. H. A. Venner & J. M. van Winter (Red.) (2003). Het Hertogdom Gelre. Geschiedenis, kunst en cultuur tussen Maas, Rijn en IJssel. Uitgeverij Matrijs.

Judith Herrin (1999/2000). Leven in de middeleeuwen. Leuven: Davidsfonds / Abcoude: Uniepers.

• Een werkelijk schitterend boek, met boekillustraties uit de middeleeuwen, en met leesbaar gemaakte middeleeuwse teksten. Van alles ook de bron vermeld, dan weet je tenminste wat je leest en ziet. Met een uitvoerige inleiding van Le Roy Ladurie in de middeleeuwse denk- en leefwereld. De periode is 500-1500, waarbij de allereerste eeuwen er onherroepelijk wat bekaaid vanaf komen. Over die eerste eeuwen zie Fumigalli:

Vito Fumagalli (1987/1992). Als de hemel zich verduistert. De geschiedenis van het middeleeuwse levensgevoel. Ingeleid door Jacques Le Goff. Amsterdam: Wereldbibliotheek.

• Vooral de vroege middeleeuwen: woest land, teruglopende bevolking, veel doden en dodenakkers, opgesloten in het eigen dorp en geloof.

ego-documenten

David Beck (1993) Spiegel van mijn leven. Haags dagboek 1624. Verloren. isbn 9065501134 Haags schoolmeester en dichter. Dagelijkse bezigheden genoteerd. O.a. gevolgen pestepidemie 1624

Arianne Baggerman en Rudolf Dekker (2004). 'De gevaarlijkste van alle bronnen.' Egodocumenten: nieuwe wegen en perspectieven. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, nr 4, 3-22 pdf Zie ook de andere artikelen in dat themanummer over egodocumenten.

T. M. Sjenitzer - van Leening (Red.) (1954). Dagboek fragmenten 1940-1945. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff. Bronnenpublicatie, serie diversen no. 2 van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie.

• Meer dan 600 bladzijden uit particuliere dagboeken in het bezit van het Rijksinstituut voor Oorlogsdicumentatie. Sjenitzer vermeldt niet hoe zij de selectie heeft gedaan, maar kennelijk is de bedoeling geweest de oorlogsjaren gelijk te vertegenwoordigen, en daarbinnen saillante fragmenten te kiezen.

Rudolf Dekker (1995). Uit de schaduw in 't grote licht. Kinderen in egodocumenten van de Gouden Eeuw tot de Romantiek. Amsterdam: Wereldbibliotheek.

• Dekker put uit een indrukwekkend aantal egodocumenten, en wie bijzondere egodocumenten ook van volwassenen wil zoeken, kan zijn geluk proberen met Ruud Lindeman, Yvonne Scherf en Rudolf Dekker (1993). Egodocumenten van Noord-Nederlanders van de zestiende tot begin negentiende eeuw: een chronologische lijst. Rotterdam: Universiteitsdrukkerij Erasmus Universiteit.

A. H. Kan (Red.) (1946). De jeugd van Constantijn Huygens door hemzelf beschreven. Uit het Latijn vertaald, toegelicht en met aanteekeningen voorzien door A. H. Kan. Rotterdam: Ad. Donker. Mijn exemplaar --> Amnesty2015 (het is toch onleesbaar, laten we wel wezen) (in 1971 herdrukt)

• In tijden waarin alleen een kleine bovenlaag van de bevolking kan schrijven, komt auto-biografisch materiaal uit de culturele bovenlaag van de samenleving. Dat geldt zeker voor deze Constantijn, die zijn geschrift begint met een genealogie.
  Ik had tot vader Christiaan Huygens, den zoon van Cornelis, kleinzoon van Laurens Huygens, mijn overgrootvader, en eveneens van Geertruy Bax en van deze kant den kleinzoon van Christiaan Bax en Lucia Back (...), achterkleinzoon van Johannes Bax en H. de Bye, achterachterkleinzoon van Gysbert, achterachterachterkleinzoon evenzoo van een Joannes Bax, gezegd Moerman, (...). Ik kom nu tot de tweede oorsprong van mijn leven. Dat is (...) Susanna, dochter van Jacques Hoefnagel, een vroom, waardig en verstandig man, afkomstig uit het dorp Armentières in Fransch Vlaanderen, en van Elizabeth Vezeler, de allerjongste dochter van twaalf kinderen. (...)
• Constantijn Huygens (2003). Mijn leven verteld aan mijn kinderen. Ingeleid, bezorgd, vertaald en van commentaar voorzien door Frans R. E. Blom. Amsterdam:Prometheus. Als 82-jarige schreef Constantijn nog een autobiografie in Latijnse verzen, hier met vertaling en commentaar gepubliceerd. "De fraaiste autobiografie uit de Nederlandse zeventiende-eeuwse letterkunde," mogelijk, maar het verhaal is inderdaad fraaier dan de werkelijkheid.
• Rudolf Dekker (2004). Tijd meten en dagboek schrijven in de zeventiende eeuw. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, nr 4, 23-39 pdf

De familie Platter in de 16e en 17e eeuw is een Weense familie van handelaars. Drie opeenvolgende generaties hielden dagboeken bij van hun Europese zwerftochten. Onwaarschijnlijk boeiend materiaal, waarvan tekstuitgaven bestaan, en de bekende bewerkingen daarvan zijn die door Le Roy Ladurie.

R. E. O. Ekkart: Familiekroniek Van Heemskerk en Van Swanenburg (I en II). In Jaarboek Centraal Bureau Genealogie 1978 en 1979.

• Een zeldzaam dagboek dat de ingreep van de pest, begin 17e eeuw, in het dagelijks leven van een Leids gezin beschrijft.

Willem Janszoon Verwer (1973) Memoriaelbouck. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581. Van aantekeningen, noten en index voorzien door J. J. Temminck, Haarlem: Schuyt & Co., ter gelegenheid van de 400-jarige herdenking van het Beleg van Haarlem.

• Het dagelijks leven in een belegerde stad, een lot dat velen in de tachtigjarige oorlog trof. De originele tekst is niet naar hedendaags Nederlands overgezet.

Frances and Joseph Gies (1998). A medieval family. The Pastons of fifteenth-century England. New York: HarperCollins. isbn 0060172649.

• In de 15e eeuw zijn ego-documenten zeldzaam. Een beroemde uitzondering vormt het bewaard gebleven archief van de brieven-schrijvende eenvoudige maar wel bemiddelde (gentry) familie Paston in Engeland. Dit materiaal is in 1787 voor het eerst gepubliceerd, maar het boek van het echtpaar Gies is een toegankelijke bewerking, met vele in hedendaags Engels overgezette oorspronkelijke passages. Dit kijkje op de late middeleeuwen is gelokaliseerd in Engeland, maar kan ongetwijfeld model staan voor het dagelijks leven van gegoede landbezittende maatschappelijke klassen elders in Europa, zoals de welgeborenen en ridders in Nederland.

de culturele en maatschappelijke omgeving

Herman Obdeijn & Marlou Schrover (2008). Komen en gaan. Immigratie en emigratie in Nederland vanaf 1550 isbn 9789035130340

Ali de Regt (1986). Arbeidersgezinnen en beschavingsarbeid. Ontwikkelingen in Nederland 1870-1940. Boom. isbn 9060095782 [proefschrift] boekbespreking

• • De vorming van een stedelijk-industriële arbeidersklasse
  • Veranderingen in het gezinsleven van industriearbeiders
  • Omgang tussen ouders en kinderen
  • Armenzorg en disciplinering
  • Woningopzichteressen en woonbeschaving
  • Nette en ontoelaatbare gezinnen

Bernard Slicher van Bath (1949). Herschreven historie. Schetsen en studiën op het gebied der middeleeuwse geschiedenis. Leiden: Brill. (o.a. Guide to the work of Dutch mediaevalists 1919-1945 - De oorsprong van het Nederlandse volk - De Nederlanden en West-Europa gedurende de Middeleeuwen - Geschiedenis van de nederzettingen in het graafschap Zutfen (tot 1500) - Universitas. Het laatste is een essay over het gebruik van de term universitas)

Kaj van Vliet (2002). In kringen van kanunniken. Munsters en kapittels in het bisdom Utrecht 695-1227. Proefschrift UvA. Walburg Pers. (handelseditie: isbn 9057302292) online beschikbaar [buitengewoon rijk aan gegevens over deze periode in dit deel van Europa]

J. M. Verhoeff (1983). De oude Nederlandse maten en gewichten. Meertens-Instituut. isbn 907038907X

Roy van Beek (2010). Reliëf in Tijd en Ruimte. Interdisciplinair onderzoek naar bewoning en landschap van Oost-Nederland tussen de vroege prehistorie en middeleeuwen. Sidestone Press. lezen

H. Algra (1966). Het wonder van de negentiende eeuw. Van vrije kerken en kleine luyden. Franeker: Uitgeverij T. Wever.

• Algra geeft hier een gedetailleerde inkijk in de buitengewoon onaangename trekken van de Nederlandse samenleving begin negentiende eeuw, waar het gaat om geloofsvrijheid. Omdat het geloof het leven van de meeste Nederlanders diep raakte, moet de gewelddadige, ook militaire, onderdrukking van een geloofsminderheid diepe indruk hebben gemaakt. Tot schaamte van een zwijgende meerderheid, tot schande van de bestuurlijke elite die monsterlijke trekken bleek te hebben, en tot schade van de minderheden die afwijkende geloofsopvattingen hadden en in feite uit Nederland werden verdreven, meest naar Amerika.

A. J. Wichers (1965). De oude plattelandsbeschaving. Een sociologische bewustwording van de 'overherigheid.' proefschrift Economische Hogeschool Rotterdam. Wageningen: Centrum voor Landbouwpublikaties en Landbouwdocumentatie.

Jozien Jobse-Van Putten (1995). Eenvoudig maar voedzaam. Cultuurgeschiedenis van de dagelijkse maaltijd in Nederland. SUN / P. J. Meertens Instituut Amsterdam.

• Van 1300 tot 1995, van schaarste naar overvloed.

S. Groenveld, J. J. H. Dekker, Th. R. M. Willemse en J. Dane (Red.) (1997). Wezen en boefjes. Zes eeuwen zorg in wees- en kinderhuizen. Hilversum: Verloren.

• Overbodig te melden dat in vroeger tijden mensen wel heel oud konden worden, maar de meesten veel eerder overleden aan ziekten die we vandaag met antibiotica bestrijden. Daarom werden veel kinderen verweesd, en moest in hun verzorging worden voorzien.

Jan Romein en Annie Romein-Verschoor (2006). Erflaters van onze beschaving. Nederlandse gestalten uit zes eeuwen. Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Literatuur. De volledige tekst als html (per hoofdstuk), met toegevoegde illustraties van archivalia.

A. Weijnen (z.j.). Zeventiende-eeuwse taal. Zutphen: Thieme.

• "Dit boekje bedoelt een taalkundige hulp te verschaffen bij het verstaan van zeventiende-eeuwse teksten." Een pittige kluif eerder dan een 'boekje,' eenderde deel over de taal, tweederde deel met teksten.

Gerard Rooijakkers (1994/2006). Rituele repertoires. Volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant 1559-1853. SUN Memoria/pockeditie: Europese Bibliotheek.

• Rooyakkers legt een fantastische wereld open, ook al zijn er elementen die vandaag de dag ook nog voorkomen. Ongetwijfeld in de details (700 blz.!) specifiek voor de regio, en mijns inziens in de grote lijnen ook geldend voor andere landstreken.

Griet Vermeesch (2006). Oorlog, steden en staatsvorming. De grenssteden Gorinchem en Doesburg tijdens de geboorte-eeuw van de Republiek (1570-1680). Amsterdam University Press. Als pdf te downloaden.

Eric Jorink (2006). Het boeck der natuere. Nederlandse geleerden en de wonderen van Gods Schepping 1575-1715. Leiden: Primavera Pers. Deze handelseditie is een bewerking van een proefschrift, en voorzien van fraaie illustraties. Het proefschrift is http://irs.ub.rug.nl/ppn/25867492X online beschikbaar.

J. Verdam (1964). Middelnederlandsch handwoordenboek. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.

• Onmisbaar. Een horn, hoorn, horen, horren of hurn: 1) hoorn, van dieren; drinkhoorn; blaashoorn; inkthoorn, inktkoker; 2) spits, punt; hoek, uiteinde; hoek, plaats waar twee lijnen samenloopen; kant, zijde, vlak.

Annemarieke Willemsen (1998). Kinder delijt. Middeleeuws speelgoed in de Nederlanden. uitgeverij KU Nijmegen. Handelseditie van proefschrift.

• Kunsthistorische studie met uitvoerig beeldmateriaal, vooral ook van archeologische vondsten.

R. R. Post (1954). Scholen en onderwijs in Nederland gedurende de Middeleeuwen. Utrecht: Het Spectrum.

• Nog steeds de standaard. Mist alleen de uit later onderzoek van zijn leerling Frederiks en van Codina Mir gebleken Europese betekenis van de onderwijsmethode van Johan Cele in Zwolle, eind 14e eeuw: een school die op het hoogtepunt zijn ca. 900! leerlingen uit heel Noord-West Europa aantrok, en die bovendien een universitaire propedeuse bood.

B. de Geus, J. van der Heijden, A. Maat en D. den Ouden (1985). Een scone leeringe om salich te sterven. Een Middelnederlandse ars moriendi, uitgegeven, geannoteerd, en ingeleid. Utrecht: HES.

• Sterfboeken waren in de late middeleeuwen populair, ze kwamen dan ook vaak te pas ('pest'-epidiemiën: griep, waterpokken. Ook lepra, tyfus en pokken) Tijdens epidemieën waren er onvoldoende priesters om de stervenden te begeleiden, leken moesten dat overnemen.

Anton Schuurman, Jan de Vries & Ad van der Woude (Red.) (1997) Aards geluk. De Nederlanders en hun spullen 1550-1850. Balans. isbn 9050183506

• o.a. Hans van Koolbergen: De materiële cultuur van Weesp en Weesperkarspel in de zeventiende en achttiende eeuw.
• Anton Schuurman: De ontwikkeling van woning en huisraad op het Zuid-Nederlandse platteland in de achttiende en negentiende eeuw
• J. J. Voskuil: Boedelbeschrijvingen als bron voor de kennis van groepsvorming en groepsgedrag: Maasland in de negentiende eeuw.
• Thera Wijsenbeek-Olthuis: Stedelijk verval en cultuurpatronen

Uta Lindgren (Her.) (1996). Europäische Technik im Mittelalter. Tradition und Innovation. Berlin: Mann.

• In 640 quarto bladzijden worden alle denkbare onderwerpen door experts kort behandeld en van uitvoerige literatuurbeschrijving voorzien. Rijk geïllustreerd, omdat deze thematiek natuurlijk niet zonder beeldmateriaal kan.

Geertruida de Moor (1994). Verborgen en geborgen. Het cisterciënzerinnenklooster Leeuwenhorst in de Noordwijkse regio (1261-1574). Hilversum: Verloren.

• Kloosters hebben een dominante positie in het Middeleeuwse leven, hier beschreven aan de hand van de rijke bronnen die van dit klooster voor vrouwen uit de Hollandse elite zijn bewaard.

Ria Jansen-Sieben (1974). Middelnederlandse vakliteratuur. in Gundolf Keil en Peter Assion Fachprosaforschung. Erich Schmidt Verlang. Online als html

• Over architectuur, kunst, literatuur en religie in de middeleeuwen is veel bekend. Heel anders ligt dat zodra onderwerpen meer grofstoffelijk worden. Niet alleen stonden deze werken in de middeleeuwen zelf in minder aanzien, ook in onze tijd is er minder belangstelling voor dan voor schone kunsten. Daarom hebben we tegenwoordig een heel scheef beeld van de middeleeuwen. Ria Jansen-Sieben geeft in dit artikel een overzicht van geschriften uit de meer aardse cultuur van die tijd.

David Crouch (2005). The birth of nobility. Constructing aristocracy in England and France 900-1300. London: Pearson/Longman.

• Voor een amateur is het verbazend hoe weinig er in feite bekend is over deze oude samenleving. Er is dus altijd een hoop ruimte geweest voor fabuleren over de vermeende elite in die periode. Crouch doet een poging tot puinruimen, en het is onvermijdelijk dat zijn historie over die samenleving gaat, en over historici die deze als werkterrein hadden/hebben. Mogelijk licht hij een tipje van de sluier op over het verschijnsel 'welgeborenen.' Belangrijker is dat hij laat zien dat deze samenleving (nog) niet werd beleefd als opgedeeld in maatschappelijke klassen of groeperingen.

Jonathan Reed Lyon (2004). Cooperation, compromise and conflict avoidance: family relationships in the house of Andechs, ca. 1100-1204. A dissertation http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-11082004-082526/unrestricted/LyonJR112004.pdf.

• Through the examination of a single noble house, this dissertation seeks to demonstrate how the analysis of family relationships can provide new perspectives on medieval politics and noble society."

C. Stephen Jaeger (1994). The envy of angels. Cathedral schools and social ideals in Medieval Europe, 950-1200. University of Pennsylvania Press.

W. Lourdaux and D. Verhelst (Eds.) (1983). Benedictine culture 750-1050. Leuven University Press.

• Wie heeft niet gehoord van de Regel van Benedictus? Benedictus, en zijn regel, is een markante invloed in de Westerse cultuur.

M. Schönfeld (2003). Historische grammatica van het Nederlands. Editie A. van Loey. Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren site. dbnl/erven A. van Loey. html

Rosamond McKitterick (2008). Charlemagne. The formation of a European identity. Cambridge University Press. frontmatter

• De auteur herziet het beeld dat wij van Karel de Grote hebben, aan de hand van zorgvuldige studie van wat aan primaire bronnen uit zijn tijd beschikbaar is. Niet alleen van belang voor inzicht in politiek en cultureel Europa aan het eind van het eerste millennium, maar ook voor een goed beeld van de man die waarnaar zoveel genealogische lijnen terugvoeren. Helaas is over de persoon Karel verdraaid weinig bekend.

Peter S. Wells (2012). How Ancient Europeans Saw the World. Visions, Patterns, and the Shaping of the Mind in Prehistoric Times. Princeton University Press.

de economische omgeving

W. van der Kloot Meyburg (1920). De economische ontwikkeling van een Zuid-Hollandsch dorp (Oudshoorn) tot in den aanvang der twintigste eeuw. 's Gravenhage, Nijhoff. Dit boek beschrijft in detail de beroepen en bedrijvigheid in de jaren rond WO I in een Zuid-Hollands dorp. Gedetailleerde opgaven ook van inkomsten en uitgaven van een aantal arbeiders (en hun gezinnen)

Anoniem (1987). Een kwaad leven, De arbeidsenquete van 1887 dbnl deel I (Amstrdam); dbnl deel II (Maastricht); dbnl deel IIII (de vlasindustrie)

Leslie Page Moch (2003). Moving Europeans. Migration in Western Europe since 1650. Indiana University Press. isbn 9780253215956 info

1. Putting Migration into History
2. Migration in Preindustrial Europe
3. Migration in the Age of Early Industry
4. Migration in an Age of Urbanization and Industrialization
5. Migration in the Twentieth Century

Jan Luiten van Zanden en Arthur van Riel (2000). Nederland 1780-1914. Staat, instituties en economische ontwikkeling. Uitgeverij Balans.

H. K. Roessingh (1967). Hoe functioneerde een dorp in het midden van de 18de eeuw. Spiegel Historiael, 2, 42-53.

• Ook: Beroep en bedrijf op de Veluwe in het midden van de 18e eeuw. In A.A.G. Bijdragen 13 (1965), 212-231. Een herziene versie daarvan: Village and Hamlet in a sandy region of the Netherlands in the middle of the 18th century. In J. W. Schulte Nordholt and D. van Arkel (Eds) (1970). Acta Historiae Neerlandica Vol. IV. Historical Studies in the Netherlands. Brill.

I.J. Brugmans (1925). De arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw (1813-1870). proefschrift. html op dbnl.org

Jan Lucassen (1984). Naar de kusten van de Noordzee. Trekarbeid in Europees perspektief, 1600-1900. Gouda: uitgave in eigen beheer, naar proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht

• Informatieve beschrijving van trekarbeid, niet alleen in kaarten en grafieken, maar ook van hun dagelijks leven. In iedere genealogie komen ze wel voor: voorouders die van ver weg zich hebben gevestigd in Rotterdam etcetera, of voorouders met een beroep dat doet vermoeden dat ze trekarbeider waren. Over hannekemaaiers, blekersmeiden, steenbakkers en zo een eindeloze rij beroepen

Jan de Vries en Ad van der Woude (1995/2005). Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische groei. Amsterdam: Balans.

Gisèle M. A. Jongbloet-van Houtte (1966). De hongersnood van 1740. Spiegel Historiael, 1, 156-164, zie ook 2, 252-3.

Erich Kuttner (1949). Het hongerjaar 1566. html op dbnl.org

• Louis Paul Boon gebruikt nogal wat materiaal van Kuttner voor zijn Geuzenboek

Annette de Vries (2004). Ingelijst werk. De verbeelding van arbeid en beroep in de vroegmoderne Nederlanden. Waanders.

• Aan de hand van schilderijen en tekeningen, dus letterlijk een kijkje in het economisch leven van die tijd.
• De beelden geven hun verhaal niet zomaar prijs, De Vries laat zien hoe je naar deze kunst kunt kijken.

H. A. Enno van Gelder (1953). Nederlandse dorpen in de 16e eeuw. Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde. Nieuwe Reeks, Deel LIX, No. 2. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij.

• Over de sociale structuren op het platteland in de 16e eeuw, waarover nog halverwege de vorige eeuw vrijwel geen detailstudies gedaan zijn. Van Gelder maakt hier dan ook gebruik van nog niet eerder bestudeerd archiefmateriaal, o.a. belastingenconfiscaties ten tijde van het bewind van Alva, en rechterlijke archieven.
• Van Gelder schreef ook (1973) Gegevens betreffende roerend en onroerend bezit in de Nederlanden in de 16e eeuw. Nijhoff. (Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote serie, 140, 141)

Leo Noordegraaf (1985). Hollands welvaren? Levensstandaard in Holland 1450-1650. Bergen: Octavo. handelseditie van proefschrift.

Joel Mokyr, Wiebe Bijker, Karel Davids, Wilfred Dolfsma en Hugo van Driel (2004). De geschenken van Pallas Athena. Discussiedossier over kenniseconomie en economische groei. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, nr 1, pdf

• In dit discussiedossier staat het recente werk van Joel Mokyr, The Gifts of Athena: Historical Origins of the Knowledge Economy (Princeton 2002) centraal. De kern van het boek gaat over de cruciale rol van de (West-Europese) kenniseconomie in de ontwikkeling van de Industriële Revolutie. Volgens Mokyr was de moderne economische groei die op de Industriële Revolutie volgde slechts mogelijk doordat de vele nieuwe technologische ideeën via een enorm uitgebreid netwerk van wetenschappers en technici door konden sijpelen naar de dagelijkse praktijken in het bedrijfsleven en in de maatschappij. De toegang tot het brede arsenaal van kennis en mogelijke toepassingen was opmerkelijk vrij; de kosten van die toegang waren relatief gezien zeer laag. Dat bevorderde een brede variatie aan toepassingen van technologische vindingen die de productiviteit in de westerse wereld enorm verhoogde.

Bas van Bavel en Jan Luiten van Zanden (2004). The jump-start of the Holland economy during the late medieval crisis, c. 1350 - c. 1500. Economic History Review, 57, 503-532. http://www.lowcountries.nl/2004-6_bavel.pdf [broken link? 12-2008]

Jan Luiten van Zanden (2005). De timmerman, de boekdrukker en het ontstaan van de Europese kenniseconomie. Over de prijs en het aanbod van kennis vóór de Industriële Revolutie. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, nr 1, 105-120. pdf

Loel Kaye (2000). Economy and nature in the fourteenth century. Money, market exchange, and the emergence of scientific thought. Cambridge: Cambridge University Press.

Henri Pirenne (z.j.) De Middeleeuwen. Economische en sociale geschiedenis. Veen's Uitgeverij.

• oorspronkelijke titel: Histoire du Moyen-Age
• Wie in genealogische naspeuringen in de middeleeuwen terecht komt, moet beslist Pirenne lezen. Gelukkig is dit boek antiquarisch voor weinig euro te koop, zoek op antiqbook.com.
• Zijn geschiedenis begint met het isolement van Europa nadat de Islam de heerschappij over de Middellandse Zee had gevestigd. Vrijwel alle handel was onmogelijk geworden, steden raakten in verval, de economie werd gereduceerd tot landbouw die allereerst in eigen behoeften moest voorzien. Op dat economische en culturele dieptepunt zette Karel de Grote er de vaart weer in, maar zo eenvoudig ging dat dus niet. Voor mij zijn het vooral de eerste tientallen bladzijden die onthullend zijn, de afhankelijkheid van landbouwgrond, met alle toestanden van onvrijheid die dat met zich meebracht voor bijna de hele bevolking die zich immers niet de eigenaar van gronden kon noemen. De onmacht van heersers als Karel de Grote die onder deze omstandigheden nauwelijks de middelen hadden om enig bestuur uit te oefenen, laat staan de Mohammedaanse overmacht aan te tasten. Hoe Europa zich dan in de volgende eeuwen aan deze armzaligheid ontworstelt. Deze wordingsgeschiedenis maakt veel duidelijk over de instituties die we vandaag de dag in Europa nog steeds aantreffen. En over het landschap, de mensen ook, de cultuur.
• Het werk van Pirenne is niet onaantastbaar gebleken, maar latere historici kunnen desondanks niet om Pirenne heen.
• Voor een breed publiek geschreven, maar niet zonder een notenapparaat dat de belangstellende lezer verder op weg helt.

landbouw, ontginning, boeren

A. Eiynck e.a. 91993). Werken over de grens. 350 jaar geld verdienen in het buitenland. o.a. Drents Museum. isbn 9070884534 info

H. A. Sillevis (1959). De boer en zijn wereld. De boerenbevolking van de N.W.-Veluwe sociaal-typologisch beschouwd. proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht. (Promotie bij zijn vriend Johannes Linschoten! ) (fenomenologisch, maar denk dat weg en dan is dit een verdraaid aardig inkijkje in deze wereld)

H. Gooren & H. Heger (1993). Per mud of bij de week gewonnen. De ontwikkeling van beloningssystemen in de Groningse landbouw, 1800-1914. Groningen: Nederlands Agronomisch Instituut. isbn 9036703441

ߜ Directie van de Landbouw (1960). Landbouwgeschiedenis. Ministerie van Landbouw en Visserij, Directie van de Landbouw. Hoofdafdeling Documentatie en Publikaties.

B. H. Slicher van Bath (1954). Een samenleving onder spanning. Geschiedenis van het platteland in Overijssel. Assen: Van Gorcum.

Carla de Wilt (2015). Landlieden en hoogheemraden. De bestuurlijke ontwikkeling van het waterbeheer en de participatiecultuur in Delfland in de zestiende eeuw. info

G. J. C. Nipper (2004). 18 eeuwen meten en wegen in de Lage Landen. Walburg Pers. isbn 9057302802 (in feite een naslagwerk op streek- en plaatsnaam wat betreft maten en gewichten)

Arie van der Schoor (1992). Het ontstaan van de middeleeuwse stad Rotterdam. Nederzettingsgeschiedenis in het Maas-Merwedegebied van ca. 400 tot 1400. Canaletto. isbn 9064696691

Jan Bieleman (2008). Boeren in Nederland. Geschiedenis van de landbouw 1500-2000. Boom.

Cor van Baarle (2009). Handel en wandel op de Veluwe. Tussen prehistorie en historie. BDG Zwolle.

• Recente archeologische vondsten werpen meer licht op de bewoning van de (Noord-)Veluwe in prehistorische tijden tot rond 1500: celtic fields, grafheuvels, godsdienst. Het blijft natuurlijk bij algemene geschiedenis: er is hier geen kans op grafvondsten waaruit bruikbaar DNA is te krijgen. Hoewel de auteur geen informatie geeft over continuïteit van de bevolking, neem ik aan dat onder de bevolking ter plaatse in de Romeinse tijd voorouders van de bevolking rond 1500 moeten zijn.

Klaas Jansma & Meindert Schroor (Red.) (1987). Tweehonderd jaar geschiedenis van de Nederlandse landbouw. Leeuwarden: Inter-Combi van Seyen.

• Goed en rijk geïllustreerd, toegankelijk geschreven, beschrijft de strijd van boeren, en landarbeiders, in een onophoudelijke reeks van crises in de landbouw, de economie, en de strijd tegen het water. Belangrijke kanten van het leven van uw voorouders zijn aan de hand van deze geschiedenis mogelijk in te vullen.

Schuurman, A. J. (1989). Materiële cultuur en levensstijl. Een onderzoek naar de taal der dingen op het Nederlandse platteland in de 19e eeuw: de Zaanstreek, Oost-Groningen, Oost-Brabant. HES Uitgevers.

Brusse, Paul Brusse (1999). Overleven door ondernemen. De agrarische geschiedenis van de Over-Betuwe 1650-1850. Afdeling Ararische Geschiedenis Landbouwuniversiteit Wageningen. geen isbn (ook verschenen als proefschrift, en in de serie Werken van de Vereniging Gelre)

• details gaan natuurlijk over de Over-Betuwe, maar deze geschiedenis is breed ingebed in ontwikkelingen in de Nederlanden

Sjef Hendrikx (1999). De ontginning van Nederland. Matrijs.

Jan C. Zadoks (2013). Crop Protection in Medieval Culture. Studies in pre-modern organic culture. Sidestone Press. lezen.

Gerding, M. A. W. (1995). Vier eeuwen Turfwinning. De verveningen in Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel tussen 1550 en 1950. HES Uitgevers.

Milja van Tielhof en Petra J. E. M. van Dam (2006). Waterstaat in stedenland. Het Hoogheemraadschap van Rijnland voor 1857. Uitgeverij Matrijs. isbn 9053452990.

• De uitgever: "een waterstaatsgeschiedenis die zich beweegt op het grensvlak van waterstaat, economie, sociale verhoudingen, politiek en landschap."
• Hildo van Engen bespreekt het boek in Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis (2006) pdf
• Milja van Tielhof - ESG seminar Utrecht, 8 maart 2007 Samen werken, samen leven. Het poldermodel in Vlaamse en Hollandse waterschappen in middeleeuwen en vroegmoderne tijd http://www2.let.uu.nl/Solis/ogc/ESGseminars/Van%20Tielhof%20seminar%208%20maart.pd [gebroken link?]

Piet van Cruyningen (zonder datum). Historisch boerderijonderzoek in Nederland. SHBO Arnhem en Wageningen Universiteit. pdf

Siger Zeischka (2007). Minerva in de polder. Waterstaat en techniek in het Hoogheemraadschap van Rijnland 1500-1865. Verloren.

• Bijvoorbeeld hfdst VII: bediening, onderhoud en bouw van molens: molenaars, timmerlieden, molenmakers
• De strijd tegen het water, met technische hulmiddelen, en een hoop gekissebis

A.J.J. van 't Riet (2005). 'Meeten, boren en besien'. Turfwinning in de buitenrijnse ambachten van het Hoogheemraadschap van Rijnland 1680-1800. Hilversum, Verloren.

• handelseditie van proefschrift, mogelijk is er een embargo-periode op deze tekst, en komt hij daarna beschikbaar op bijv. http://www.darenet.nl/
• bespreking door Fred Vogelzang. "Van 't Riet heeft in dit boek een baaierd van gegevens verzameld die samen een zeer goed onderbouwd beeld geven van de turfwinning in het beschreven gebied, dat naar het zich laat aanzien ook in grote lijnen van toepassing is op de andere turfgebieden in het huidige Groene Hart. Er zijn natuurlijk steeds lokale verschillen, die afhangen van geografische, politieke en economische factoren, maar de grote lijn blijft herkenbaar. Het boek staat vol met aardige details, die de meer abstracte ontwikkelingen op menselijke schaal brengen. Ondanks dat zal het vooral zijn nut bewijzen als een zeer gedegen naslagwerk over de turfwinning."

J. L. S. Zonneveld (1985). Levend land. De geografie van het Nederlandse landschap. Bohn, Scheltema & Holkema. (dit is de eerste editie, er zijn latere herziene uitgaven verschenen)

• Hoofdstuk 6: Abiotische processen in het landschap. 87-110
• Hoofdstuk 10: Mens en land in de loop der eeuwen. 165-189
• Hoofdstuk 11: Occupatiepatronen en -vormen in de agrarische sfeer. 191-222
• Hoofdstuk 12: Nog meer aspecten van het cultuurlandschap. 223-249

E. W. Hofstee (1957). Rural life and rural welfare in the Netherlands. The Hague: Ministry of Agriculture, Fisheries and Food.

• Een uitvoerig gedocumenteerd en geïllustreerd tijdsbeeld anno 1950 van het leven buiten de stad, toen nog het leven van meer dan de helft? van de Nederlanders.

Jan Verheul Dzn (1989). Boerderijen in Zuid-Holland. Aquarellen van J. Verheul Dzn. Terra/SHBO.

• Aquarellen in kleur en zwart/wit (afgedrukt) van architect Verheul, gemaakt na 1922, met summiere documentatie en ondersteund door fotomateriaal; waarschijnlijk op architectonische schoonheid of belang geselecteerde boerderijen.

  C. S. T. J. Huijts (1984). De ontwikkeling van de middendelflandse boerderij. Een onderzoek in het kader van de reconstructie Midden-Delfland. Maasland: Bureau van Uitvoering Midden-Delfland. ca 110 blz. quarto, veel afbeeldingen>

• Op de website van de gemeente Rotterdam zijn heel veel foto's beschikbaar, waaronder ook die van aquarellen van Verheul. Een reeks voorbeelden is te zien in de info/boerderijen.delfland.htm pagina.

H. A. Sillevis (1959). De boer en zijn wereld. proefschrift R.U. Utrecht.

Thissen, P. H. M. (1993). Heideontginning en modernisering in het bijzonder in drie Brabantse peelgemeente 1850-1940. Matrijs. Proefschrift K.U. Nijmegen.

H. K. Roessingh en A. H. G. Schaars (1996). De Gelderse landbouw, beschreven omstreeks 1825.

• Een heruitgave van het landbouwkundig deel van de Statistieke beschrijving van Gelderland (1826). Vereniging voor Landbouwgeschiedenis Wageningen. issn 09255028 dl 15; verschijnt tevens als no. 47 in de reeks Werken, uitgegeven door Gelre (Arnhem: Vereniging Gelre, 1996).

Historia Agriculturae, deel I. Jaarboek 1953. Groningen: Het Nederlands Agronomisch-Historisch Instituut. (J. M. G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800, deel I: Noord- en Zuid-Holland)

Historia Agriculturae, deel II. Jaarboek 1954. Groningen: Het Nederlands Agronomisch-Historisch Instituut. 233 blz., gebonden (J. M. G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800, deel II: Zeeland, Noord-Brabant, Utrecht, Gelderland en Overijssel)

• Zeer gedetailleerde gegevens over de dagelijkse praktijk van het boerenbedrijf. Dus geen droge statistiekjes, maar beschrijvingen, zoals op p. 73:
  Sommigen karnen met de hand, andere met een koe, die geen melk meer geevt, ook wel met een os of paard, de gemeenste met de hand. Veele zijn zeer morssig, weinige bewerken dezelve na behoren.

Johannes Le Francq van Berkhey (1811/facsimile reprint 1975?). Natuurlijke historie van Holland, negende deel: (http://www.kb.nl/100hoogte/hh-nl/hh071-nl.html) Het rundvee. 470 blz met 18 uitvouwende kleurplaten. NB: De volledige Naturlijke Historie zal beschikbaar komen in de Digitale Bibliotheek Nederland www.dbnl.nl

• o.a. de bouw van een boerderij met stallen etc - grassen en onkruiden - onderhoud weilanden - bemesten wei- en hooilanden - de haagsche waterkar - hooien - hooibergen - stallen - kalveren - botermaken kaasmaken - handel in rundvee. Ik weet niet of de andere delen ook in facsimilé zijn uitgegeven, ze zijn even interessant (ook uitgegeven: deel IV Het paard). Deze bijzondere man, hoogleraar geworden te Leiden, heeft een unieke studie gedaan en gepubliceerd.

J. A. Faber (1966). De veepest in Nederland in de achttiende eeuw. Spiegel Historiael, 1, 67-74.

• Drie keer sloeg de pest toe, te beginnen in resp. 1709, 1740 en 1765.
• Let op: voor veel boeren betekende dit het einde van een zelfstandig bestaan. Kapitaalkrachtige stadslui konden de boel voor een appel en een ei overnemen.

A. G. van der Steur: Een Warmondse boerenboekhouding uit de tijd van de veepest (1742-1749). In Leids Jaarboekje 1970, p. 161-188.

Milja van Tielhof (2005). Turfwinning en proletarisering in Rijnland 1530-1670. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, nummer 4, 95-121. pdf

Jan de Vries (1974). The Dutch Rural Economy in the Golden Age 1500-1700. Yale University Press.

Jan Bieleman (1992). Geschiedenis van de landbouw in Nederland 1500-1950. Meppel: Boom.

• "Het laat zien hoe de geschiedenis van de Nederlandse landbouw met zijn uitzonderlijke karakter in feite een proces van voortdurende verandering en aanpassing is. De rurale economie van alle tijden blijkt veel dynamischer dan vaak wordt gedacht. Het boek laat behalve de grote verscheidenheid van de landbouw ook zien hoe complex het boerenbedrijf door de eeuwen heen is geweest, en hoe het door zijn onzekerheden de boer steeds tot een grote mate van vakmanschap heeft gestimuleerd.

B. Slicher van Bath (1960/87). De agrarische geschiedenis van West-Europa 500-1850. Utrecht: Het Spectrum.

• "Sociaal-economische geschiedenis van de strijd om het bestaan in West-Europa tot aan het tijdperk van de industrialisatie."
• Een schitterend boek om diagonaal door te nemen, en zo de Nederlandse samenleving door de eeuwen heen in verband te zien met Europese ontwikkelingen. Die samenleving was natuurlijk in hoge mate bepaald door het agrarische gebeuren.

Bernard Slicher van Bath (1978). Bijdragen tot de agrarische geschiedenis. Aula 624. isbn 9027453810

• • Oogsten, klimaat en concjunctuur in het verleden
  • De invloed van de economische omstandigheden op de technische ontwikkeling van de landbouw in het verleden 29-51
  • Robert Loder en Rienck Hemmema
  • De oogstopbrengsten van verschilende gewassen, voornamelijk granen, in verhoduing tot het zaaizaad, ca. 810-1820 81-136
  • Constante fluctuerende en variabele factoren in de produktie en consumptie van agrarische goederen in de pre-industriële maatschappij 137-151
  • Agrarische produktiviteit in het pre-industriële Europa 152-194Hoven op de Veluwe 268-303
  • Kort bestek van de geschiedenis van de bossen in Nederland 304-317
  • De agrarische geschiedenis als wetenschap en haar relatie tot de sociologie 318-331

Tom Scott (Ed.) (1998). The Peasantries of Europe: From the Fourteenth to the Eighteenth Centuries. London: Longman.

Adriaan Verhulst (1995). Landschap en landbouw in Middeleeuws Vlaanderen. Brussel: Gemeentekrediet. (in 2005 nog in de ramsj van De Slegte aangeboden!)

William H. TeBrake (1985). Medieval frontier. Culture and ecology in Rijnland. Texas A&M University Press.

• Rijnland: the focus is on the coastal and riverbank areas in the province of South Holland, the Netherlands.
• A fine history for English readers.
• "Rijnland was for centuries a stretch of uninhabited peat bogs and sand dunes. The reclamation and colonization processes that eventually transformed these remote marshes into a commercialized agricultural center form the heart of this book, which chronicles events from A.D. 950 to 1350."

Georges Duby (1962/1968). Rural economy and country life in the medieval west. University of South Carolina Press. Een goudmijn van 600 bladzijden.

Jean-Robert Pitte (1983). Histoire du paysage français/ Le sacré: De la Préhistoire au 15e siècle. Tallandier.

J. M. G. van der Poel (1967). Landbouwwerktuigen in de beeldende kunst. Spiegel Historiael, 2, 90-100.

Miquel Barceló (2004). The Missing Water-Mill: A question of technological diffusion in the High Middle Ages. In Miquel Barceló, François Sigaut: The Making of Feudal Agricultures? Brill. questia

• Voor wie belangstelling heeft voor de oorsprong van watermolens, dus ook papiermolens. Het boek kost een vermogen, maar dit artikel is op de questia website in te zien, als je een gratis proeflidmaatschap aangaat.

David W. Anthony (2007). The horse, the wheel, and language. How Bronze Age riders from the Eurasian steppes shaped the modern world. Princeton University Press. isbn 9780691058870 info [als eBook in KB te leen, word vriend van de Koninklijke Bibliotheek]

bestuur, bezit en erven

Kees Nieuwenhijsen (2016). Strijd om West-Frisia. De ontstaansgeschiedenis van het graafschap Holland: 900-1100 Omniboek. 9789401907569

J. C. Kort (1987). Overzicht van de leenkamers in Holland. Rijksarchief in Zuid-Holland. Publicatiereeks nr. 1. - - tweede herziene druk

Hugo de Groot (1631/1910). Inleidinge tot de Hollandsche rechts-geleerdheid, beschreven bij Hugo de Groot. Met aantekeningen van Mr. S. J. Fockema Andreæ. Tweede, vermeerderde uitgave 1910. Deel I (tekst), deel II (aantekeningen). Arnhem: S. Gouda Quint. Deez ook houden.

Hugo de Groot (1631/1952/1965). Inleidinge tot de Hollandsche rechts-geleerdheid. Uitgegeven op initiatief van E. M. Meijers met de door F. Dovring te Lund teruggevonden verbeteringen, aanvullingen en opmerkingen van Grotius, voorzien van verwijzingen naar Grotius' andere geschriften; van aantekeningen en van bijlagen door H.F.W.D. Fischer. Universitaire Pers Leiden.

J. H. Gosses (1926). Welgeborenen en huislieden. Onderzoekingen over standen en staat in het graafschap Holland. Wolters.

Drie eeuwen erfrecht. De Nederlandsche Leeuw september-december 2004.

Louis M. Rollin Couquerque (1898). Het aasdoms- en schependomsrecht in Holland en Zeeland in verband met het erfrechts der naburige provinciën. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.

• Het erfrecht vóór 1580 - Geschiedenis der plakkaten, in Holland en Zeeland aangaande het versterfrecht gegeven - De Politieke Ordonnantie (Ordonnantie van de polityen binnen Hollant, naar de oudste bekende gedrukte uitgave van 1606; de Ordonnantie werd 1 april 1580 vastgesteld) - Plakkaat van 18 december 1599 (Placcaet op ' stuck van de successien ab intestato) - Sententies van het Hof van Holland: 10 april 1448 - 14 october 1449 - 18 januari 1450 (...) 22 januari 1555 - Brieven en extracten aan de Hoge Raad, het Hof van Holland, etc.

A. S. de Blécourt (1912). Ambacht en gemeente. De regeering van een Hollandsch dorp gedurende de 17e, 18e en 19e eeuw. Zutphen: Firma J. H. A. Wansleven. [Het dorp is Kralingen. Ws een van de eerste studies van bestuur op dorpsniveau. het niveau van vele kwartierstaten in Delfland zeg maar.]

CBG (1999). Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie 2001 deel 55.(Thema Personen-, familie- en erfrecht)

P. G. Aalbers (1979). Het einde van de horigheid in Twente en Oost-Gelderland 1795-1850. Zutphen: De Walburg Pers. (ook proefschrift Universiteit van Amsterdam; ook verschenen als deel XII in de Geldersche Historische Reeks)

Hugo de Groot (1631/1952) Inleidinge tot de Hollandsche rechts-geleerdheid. Uitgegeven op initiatief van de door F. Dovring te Lund teruggevonden verbeteringen, aanvullingen en opmerkingen van Grotius, voorzien van verwijzingen naar Grotius' andere geschriften, van aantekeningen en van bijlagen door H. F. W. D. Fischer. Leiden: Universitaire Pers Leiden.

James D. Tracy (1990). Holland Under Habsburg Rule, 1506-1566: The Formation of a Body Politic. Berkeley:  University of California Press,  c1990 1990. html eScholarship

• "The question of how it is that men have learned to govern themselves"

O. van den Arend (1993). Zeven lokale baljuwschappen in Holland. Hilversum: Verloren.

• Periode: 15e en 16e eeuw, met uitvoerige beschouwing over het begrip 'welgeboren mannen,' dat in veel Hollandse kwartierstaten voorkomt.

J. G. J. van Booma (1991). Dit is 't memoriboec van Voirburch. Het memorieregister, tevens cartularium van de parochie Voorburg (1338) 1435-1566. Hilversum: Verloren.

• In de late middeleeuwen had de kerk zich de hoofdplaats bij het sterfbed toegeëigend: het laatste oliesel kon de gestorven geest wat sneller door het vagevuur helpen, tegelijk verleende de pastoor notariële diensten waarbij de kerk als begunstigde zeker niet vergeten werd. Booma geeft een korte maar grondige uiteenzetting over hoe een en ander in de 15e eeuw in zijn werk ging. De memorie was een schenking aan kerk of klooster in ruil waarvoor zielemissen werden gelezen of uitdelingen gedaan, in ruil waarvoor de reis van de gestorvene door het vagevuur zou worden bekort of minder onaangenaam zou zijn. Berekenende lui, aan de kerkelijke kant tenminste. Voor de gewone man en vrouw moet dit alles een vagevuur op aarde zijn geweest.

J. Ph. de Monté ver Loren site (1929). De historische ontwikkeling van de begrippen bezit en eigendom in de landsheerlijke rechtspraak over onroerend goed in Holland Utrecht: Kemink.

Antheun Janse (2001). Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late middeleeuwen. Hilversum: Verloren. [online: books.google.nl,, de volledige tekst vermoed ik]

• De ridderschap in de late middeleeuwen heeft genealogisch weinig relaties tot de adel na de zestiende eeuw omdat bijna alles in rechte lijn uitsterft. Vrouwelijke en bastaardlijnen komen evenwel vaak in 'gewone' kwartierstaten voor, wat niet verwonderlijk is omdat in die tijd de afstand tussen ridderschap, patriciaat, en de 'gewone' man, en zeker die tussen 'dienstlieden' en 'huislieden' onder de bouwmannen, niet zo groot was als in later tijden. Deze beschrijving van de plaats van de ridderschap in de laat-middeleeuwse samenleving beschrijft daarom mede de karakteristieken van die samenleving zelf.

Kattendijke-kroniek digitale versie

Rijks Geschiedkundige Publicatiën RGP gedigitaliseerd beschikbaar Instituut voor Nederlandse Geschiedenis

• Bijvoorbeeld:
• Andries Vierlingh: Tractaet van dyckagie
• Bescheiden Johan van Oldenbarnevelt
• Briefwisseling van Constantijn Huygens
• Bronnen tot de geschiedenis van de Leidsche textielnijverheid
• Bronnen tot de geschiedenis van de Leidsche universiteit
• Bronnen tot de geschiedenis van den handel met Engeland, Schotland en Ierland 1150-1585.
• Bronnen voor de geschiedenis der Abdij Rijnsburg 1140-1620
• Excerpta Romana, Bronnen der Romeinse Geschiedenis van Nederland
• Gegevens betreffende roerend en onroerend bezit in de Nederlanden in de 16e eeuw
• Kroniek van Johannes de Beke tot 1430
• Kroniek van Kattendijke tot 1490
• Rekeningen van de domeinen van Putten 1379-1429
• Biographisch Woordenboek
• Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek

N. E. Algra (1967). Middeleeuws huwelijksrecht uit het manuscript Fivelingo. Spiegel Historiael, 2, 110-113.

E. Warlop (1968). De Vlaamse adel voor 1300. Deel I Historische studie. Handzame: Familia et Patria PVBA. (Deel II geeft uitvoerige genealogische tabellen, deel III een index op alles) (Er is een latere editie in het Engels, in vier royale banden uitgebracht, in 2006 tijdelijk voor een habbekrats aangeboden door De Slegte)

Gerd Althoff (1997). Spielregeln der Politk im Mittelalter. Kommunikation in Frieden und Fehde. Primus Verlag.

• In middeleeuwse generaties komt nogal wat geweld voor, niet alleen met de kruistochten naar Palestina geëxporteerd geweld, maar ook gewoon moord en doodslag om macht en bezit. Althoff laat een tegenbeeld zien: de ook ongeschreven spelregels die de strijd om macht, rang en eer beschaafd hielden door het uitoefenen van geweld te voorkomen. Het gaat dan om koningen, graven en hertogen, zeg maar het volkje in de kwartierstaat Bronkchorst hier; vooral Duitse graven, kerkvorsten en koningen. Maar natuurlijk ook in Holland, denk alleen maar aan de onhandige moord op Floris V.

L. Ph. C. van den Bergh (Bewerking) (1866). Oorkondenboek van Holland en Zeeland. online beschikbaar html

Jean-Pierre Poly and Eric Bournazel (1991). The feudal transformation 900-1200. London: Holmes & Meier.

Boerenleven maakte ons bleek en ziekjes. De Volkskrant, 24 november 2015. webpagina.

Iain Mathieson et al (March 14, 2015). Eight thousand years of natural selection in Europe. open access

Iain Mathieson et al (March 12, 2015). Genome-wide patterns of selection in 230 ancient Eurasians. abstract

buiten: verkeer en het weer, stad en platteland

Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; Zevende deel. Behelzende het vervolg der beschryvinge van Holland. Met kaarten en kunstige printverbeeldingen versierd. Te Amsterdam by Isaak tirion. 1749

Henri Berssenbrugge (1966) Straat- en landleven 1900-1930. Samengesteld door Kees Nieuwenhuizen. Amsterdam: Van Gennep. 159 blz. quarto (210 + 3 foto's van deze fotograaf van het dagelijks leven

• o.a.: vrouwen aan het aardappelrooien, turfkar, appelenverkoopster, mosselenverkoopster, markt op de goudsesingel, vismarkt Brugge, bloeenmarkt Rotterdam volksbuurten in Rotterdam, op straat leven en werken omdat dat binnen niet ging, boerderijtje Tilburg, kettinglijmen, spoelsters, aan het weefgetouw, werk op het land, bonen plukken en riet binden, het teren van tonnen, bomen rooien in Den Haag, winter in Rotterdam, melkaanvoer aan de Coolvest, het havenbeeld in Rotterdam, strand van Scheveningen, Oranjefeesten, straatacrobaten, zigeuners

Stichting Wetenschappelijke Atlas van Nederland (1984). Atlas van Nederland. Staatsuitgeverij. O.a. deel 2 bewoningsgeschiedenis, deel 14 bodem, deel 15 water, deel 16 landschap.

Bernard F. Eilers (1974). Destijds in Nederland. Een fotoalbum van Bernard F. Eilers met inleiding en commentaar van Wim Zaal. Amsterdam: Elsevier.

Evert van Straaten (1977). Koud tot op het bot. De verbeelding van de winter in de zestiende en zeventiende eeuw in de Nederlanden. Amsterdam: De Bezige Bij.

• Deze periode valt binnen de 'Kleine IJstijd,' het koude klimaat is dan ook verklaring nr. 1 voor de opkomst van het winterschilderij. Van Straaten, tegenwoordig directeur van museum Kröller-Müller, heeft werkelijk een kostelijke collectie prenten en andere illustraties bijeengebracht, verbonden met kunst-historische beschouwingen die meer de geschiedenis dan de kunst betreffen - of kunst als geschiedenis.

J. Buisman. Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen. Deel 1 tot 1300, deel 2 1300-1450. deel 3 1450-1575, deel 4 1575-1675, deel 5 1675 - 1750 (deel 5 is verschenen in 2006). Van Wijnen.

• Het aardige van deze serie vuistdikke delen is dat ieder jaar afzonderlijk wordt besproken aan de hand van archiefmateriaal: overstromingen, hittegolven, stadsbranden, etc. En dat gebeurt zo goed, dat het KNMI dit werk heeft geadopteerd. Aardig geïllustreerd ook. O ja, na 1750 gaan er nog drie delen volgen, ijs en weder dienende (Jan Buisman, ooit leraar van Ronald Plasterk, is al op gevorderde leeftijd).
• Buisman maakt geen gebruik van "One of the fullest, if not indeed the most detailed, weather record for so early a date is provided by a manuscript in the University library at Basel, where more than a hundred leaves of folio size written in double columns are devoted to the years 1399 to 1406." Aldus Lynn Thorndike (1940) in 'A weather record for 1399-1406 A.D.' Isis, 32, 304-323. pdf JStor(KB-leden hebben toegang tot het hele artikel). Thorndike geeft hier het weer voor iedere dag van 1 september 1399 tot 31 augustus 1400. Nee, het document geeft niet aan waar die waarnemingen zijn gedaan.

Jan Jansz. Dou & Steven van Broeckhuysen (1647/1687/1746/1969). Kaartboek van Rijnland 1746. Canaletto. Rijnlandse kaarten online Nationaal Archief

H. J. Moerman (1956). Nederlandse plaatsnamen. Een overzicht. Brill.

L. Ph. C. van den Bergh, A. A. Beekman & H. J. Moerman (1949). Handboek der middelnederlandse geografie. Martinus Nijhoff.

prehistorie

Persistent Traditions Luc W.S.W. Amkreutz (2013). A long-term perspective on communities in the process of Neolithisation in the Lower Rhine Area (5500-2500 cal BC). Sidestone Press. lezen. Bijlagen:. lezen

Jean Paul Bakx & Epko J. Bult | 2013 | Een opschuivend erf uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Een opgraving in de Lage Abtswoudse Polder, gemeente Midden-Delfland Sidestone Press. info 9niet online te lezen]

Anthony Harding (2013). Salt in Prehistoric Europe. Sidestone Press. lezen

Leendert P. Louwe Kooijmans & Peter F. B. Jongste (Eds.) (2013 2nd). Schipluiden. A neolithic settlement on the Dutch Sea coast c. 3500 CAL BC. Sidestone Press. lezen

Barely Surviving or More than Enough? The environmental archaeology of subsistence, specialisation and surplus food production. Edited by Maaike Groot, Daphne Lentjes & Jørn Zeiler | 2013 Sidestone Press. lezen

Proefsleuvenonderzoek in de Harnaschpolder-’t Scharnier Oost, Midden-Delfland: Romeinse verkaveling en een laatmiddeleeuwse woonplaats. Mens en landschap in de Delftse regio Deel VI. Jean Paul Bakx (2013). Sidestone Press. info [niet online beschikbaar]

Iron Age Echoes Prehistoric land management and the creation of a funerary landscape - the ‘twin barrows’ at the Echoput in Apeldoorn. David Fontijn, Quentin Bourgeois & Arjan Louwen (eds.) (2012). Sidestone Press. lezen

Rondom de mondingen van Rijn & Maas. Landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek Menno Dijkstra (2011). Sidestone Press. lezen

• Abstract:
  In de Vroege Middeleeuwen maakte het kustgebied van Zuid-Holland deel uit van West-Friesland. Van menselijke aanwezigheid in deze periode getuigen niet alleen enkele historische bronnen en oude plaatsnamen, maar vooral archeologische vondsten. Dit boek geeft voor het eerst een gedetailleerd overzicht van de bewoningsgeschiedenis van de estuaria van de Oude Rijn en Maas tussen circa 270 en 900 na Chr., met tal van nieuwe inzichten. Door de rijkdom aan archeologische gegevens ligt de nadruk op de Oude Rijnstreek.

  
  Aan de hand van hoofdstukken over het toenmalige landschap, archeologische vindplaatsen, nederzettingen, huisbouwtraditie en handelscontacten, wordt gekeken welke plaats Zuid-Holland op cultureel en politiek vlak innam ten opzichte van de omliggende gebieden. Daarbij wordt ook ingegaan op de vraag naar de tribale verhoudingen langs de Hollandse kust en wat het etiket ‘Fries’ daarbij voorstelt. Dit heeft ook gevolgen voor onze kijk op het Friese koninkrijk.

Een middeleeuwse mansus in de Voordijkshoornsepolder te Delft. Mens en landschap in de Delftse regio Deel IV. Epko J. Bult (ed.) | 2011 Sidestone Press. info

Proefsleuvenonderzoek in de Voordijkshoornse- en Harnaschpolder te Delft: Romeinse verkaveling en een laatmiddeleeuwse woonplaats. Mens en landschap in de Delftse regio Deel IV. Jean Paul Bakx ( 2011). Sidestone Press. info

Flint in Focus. Lithic Biographies in the Neolithic and Bronze Age. Annelou van Gijn | (2010) Sidestone Press. lezen

Boerderij en buitenplaats Hofzicht in de Lier. De archeologische opgraving van een erf uit de Middeleeuwen en Nieuwe tijd aan de Noordlierweg. Jorrit van Horssen | (2010) Sidestone Press. info

Keenenburg III. Een Inventariserend Veldonderzoek middels proefsleuven in Schipluiden (gemeente Midden-Delfland) Epko J. Bult & Bas Penning | (2010) Sidestone Press. info

Masemude. Archeologisch onderzoek in het kader van nazorg in plangebied Masemude te Monster (gemeente Westland) Jasper de Bruin, Steven H. Jongma, Marjolein Kerkhof | (2010). Sidestone Press. lezen

A Living Landscape. Bronze Age settlement sites in the Dutch river area (c. 2000-800 BC). Stijn Arnoldussen | (2008) Sidestone Press. lezen met bijlagen lezen

Bronze Age Metalworking in the Netherlands (c.2000-800BC). A research into the preservation of metallurgy related artefacts and the social position of the smith. Maikel H.G. Kuijpers | 2008). Sidestone Press. lezen

Sacrificial Landscapes. Cultural biographies of persons, objects and 'natural' places in the Bronze Age of the Southern Netherlands, c. 2300-600 BC. David Fontijn | (2002). Sidestone Press. lezen

Ceci n'est pas une hache. Neolithic Depositions in the Northern Netherlands. Karsten Wentink | (2006). Sidestone Press. lezen

Sidestone Press. lezen

genealogie

Johan Winkler (1885; heruitgave 1971, ). De Nederlandsche geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en beteekenis. 1885: Haarlem: Tjeenk Willink Integraal op: gutenberg.org

Kees Kuiken (2008). Middeleeuwse dubbelgangers. Over de grenzen van de genealogische bewijsvoering. Genealogie Tijdschrift voor Familiegeschiedenis, 14, nummer 2, 61-63.

• Mooi artikel als inleiding op bewijskwesties over de identiteit Simon Jacobsz in Waddinxveen, respectievelijk Zoeterwoude. En talloze vergelijkbare gevallen.

Honoré Rottier en Marc van de Cruys (2004). Heraldiek. Wapens kennen en herkennen. Leuven: Davidsfonds.

• rijkelijk voorzien van kleurenillustraties
• een algemene behandeling, dus geen lijsten van wapens/families in Vlaanderen en Holland.
• Fijn lees- en kijkboek
• met bibliografie, en index op heraldische termen
• de meeste illustraties zijn recent getekende wapens

Voor een handschrift van rond 1600 met wapenafbeeldingen en beschrijvingen in Noord-Nederland zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Aernout_van_Buchel, met een link naar de scan van het hele handschrift op de site van het Archie van Utrecht.

Detlev Schwennicke (Redactie) (verschijnt sinds 1980). Europäische Stammtafeln. Stammtafeln zur Geschichte der europäischen Staaten. Begründet von Wilhelm Karl Prinz zu Isenburg, fortgeführt von Frank Baron Freytag von Loringhoven. Neue Folge.

• Een volledige index op behandelde geslachten is op internet te raadplegen hier
• Dit is ongeveer de beste secundaire (eigenlijk tertiaire) bron voor de genealoog die heeft te maken met middeleeuwse adellijke geslachten. De boeken, telkens gewijd aan een bepaald gebied, bevatten voor ieder geslacht een of meer genealogische tabellen. De informatie daarvoor is geput uit wat in de serieuze historische literatuur aan gegevens beschikbaar is, waarnaar in een uitvoerig notenapparaat wordt verwezen (althans, in de latere afleveringen).
• Dit zijn kostbare boeken, die niet op internet zijn ontsloten. Dat is dus een geweldig probleem. Het CBG heeft een waarschijnlijk volledige collectie, waaruit dan weer geen kopieën mogen worden gemaakt. Dan moet je weer soebatten om tenminste te mogen fotograferen. Ga liever naar de Koninklijke Bibliotheek, daar staan de boeken in de open collectie, en mag je van de dichte informatie kopieën maken om thuis het verdere werk te kunnen doen.

Links

De Nederlandsche Leeuw. Het is mogelijk om op naam te zoeken in dit tijdschrift, zie hier.

• thuis
• site map
• genealogie
• contact
•